PROTODISPATCH

A monthly digital publication of artists’ dispatches on the life conditions that necessitate their work.

14 MART, 2024

TRANS ILHAM PERISI VE ANNE: “BIZ”IN IÇINDEKI “BEN” VE “BEN”IN IÇINDEKI “BIZ”

Curator Alper Turan writes on artist/performer Kübra Uzun, a.k.a. Q-BRA, trans muse for both local and international artists, who redefines the traditional concept of a gendered muse.

by Alper Turan on Kübra Uzun

ในรูปแบบภาษาไทยโดย GroundControl

Türkçe versiyonu için lütfen aşağı kaydırın

Flipping the script, curator Alper Turan writes on artist/performer Kübra Uzun, a.k.a. Q-BRA, trans muse for both local and international artists, who redefines the traditional concept of a gendered muse. Turan tells Kübra’s story, how she asserts her agency and shares knowledge of the past four decades of LGBTQIA+ history in Turkey as well as the artistic lineage of Bülent Ersoy, Zeki Müren, and Huysuz Virjin (Cranky Virjin). Kübra’s unanswered question is on the lips of those in many countries: “Is it harder to leave, or harder to stay?”

Kübra Uzun emerges as a contemporary set of personas, in the artistic lineage of Bülent Ersoy, Zeki Müren, and Huysuz Virjin (Cranky Virjin). She is both the successor of these three ancestors' heritages and their counterpoints. Kübra Uzun’s work and personas are ungovernable and interlocked, her queer styles are always performative; whether on stage or off. Or, perhaps more accurately the stage is an endless space and the performance never ends. Kübra Uzun, a.k.a. Q-BRA, is an İstanbul-based singer, songwriter, performance artist, and DJ; an LGBTQIA+ rights activist, micro-celebrity, revolutionary trans mother, and community organizer.

Born in turbulent 1980, right after the coup that turned the life of Bülent Ersoy into endless grief, and raised during the first decades of Turkey’s neoliberalism, which allowed for the flourishing of personalized freedom that gave rise to the stardom of Ersoy and Huysuz. Kübra Uzun navigated her formative years amidst a backdrop of cultural and societal transformation. She showed an early affinity for music at the age of nine. Her aspirations towards a music career were abruptly halted by her witnessing her father’s aggression towards her mother, a trauma that prevented her from completing her audition process at Moscow P. I. Tchaikovsky Conservatory’s piano department. She found solace and expression in high school music groups, pursued musical acting studies, and immersed herself in theatrical productions and musicals. She also contributed her vocal talents as a backing singer for pop icons Candan Erçetin and Nilüfer.

During that time she started cross-dressing in the privacy of her home. Returning from work or school, she would don a wig and makeup, immersing herself in online chat sites under various aliases. This engagement wasn't just about the anonymity or the thrill of a temporary transformation; it was the performative aspect—the immediate reaction to this performance and its potential to evolve into something more—that captivated her. Unlike narratives of being "trapped in the wrong body," her journey wasn't rooted in a dichotomy of male/female or a deep-seated feeling of being a woman. Instead, she was drawn to the process for the enjoyment of it and the pleasure of the performance. She underwent hormone therapy, rhinoplasty, breast augmentation, and laser treatment, and in 2015, Kübra Uzun was born.

For three years after her transition, Kübra engaged in sex work. She went through a process in which she questioned, saw, and experienced how to move in life through a new body. She performed a hypersexual femme persona with long black hair, flashy attires, and a femme-fatale attitude. In their analysis of “fem,” Rosza Daniel Lang/Levitsky asserts: ‘‘Being a fem ... meant being visible .... It meant making yourself recognizable so that if you need help, your people will know you so that if they need help, they know you’ll have their backs. Fem style marks its bearer as noticeably identified with other queers.’’ This fem style is Kübra’s visibility manifestation - performing an otherworldly diva akin to Ersoy, Müren, or Huysuz with one difference: her stage is her life, and she is building a support structure through it.

Kübra Uzan, Still from 'Koli Kanonu', 2021

From a very early stage in her bodily exploration, Kübra started disseminating her personas, and she took every opportunity she could to perform. For the video piece Vintage Porn, she sings arias and demonstrates and re-enacts her regular sex work performance to a lens, displays her blossoming tits and how she handstands for customers or talks with them.

Over the years, Kübra has established herself as a trans muse for both local and international artists, redefining the traditional concept of a gendered muse. Historically, the muse is the lover, spouse, and intimate friend of the creator. The must has been perceived as a passive source of inspiration due to their disposition, charisma, wisdom, sophistication, and eroticism. In her capacity as a trans muse, Kübra transcends mere objectification, firmly rejecting any reduction to a specimen or a subject of a study. She is not to be pigeonholed as a mere curiosity and static image of otherness; she cannot be harassed by a male gaze. In her performance for the camera, even when directed by another, Kübra asserts her agency, solidifying her self-determination with unequivocal clarity. She creates a living style, a performance, a persona that defies capture and nullifies any hierarchical position that would claim ownership of her body, image, or narrative. On occasion, she may offer her image to collaborators, thereby enabling a representation that accrues (cultural) capital over her personas. Regardless, one never questions this being exploitation. Instead, her participation is expansive and conducive to multiplying, shattering her selves into friends.

Kübra’s muse work is innately collaborative. Muses are historically considered distinct from the people who organize, teach, comrade, or support artists. Kübra, on the contrary, reclaims care work; collaboration and inspiring others by way of creating spaces for others is her muse work. Over time, as Kübra carved out her niche, she re-engaged with social life and ventured into DJing, thus birthing a new persona: Q-Bra. DJing allowed her to blend her past experiences with her aspirations, manifesting a unique presence in the music and nightlife scene, where she can be on the stage and orchestrating a communal space. The sets she curates are ‘’sonic journeys’’ and ‘’mood sculptures,’’ revamping minoritarian life through the sonic archive of the community with samples from queer ancestors. Dissatisfied with merely playing songs, she returned to her roots in live performance, adopting a cabaret-style approach by weaving together a collage of songs from musicals and arias. Beyond her performances, she acts as a transformative trans mother figure to younger generations of trans and queer individuals, guiding them into the world of performance through the burgeoning invention of local voguing and ballroom scenes that the popularity of drag race shows created in the West.

Kübra Uzun, Still from 'Our Diamond Glasses', Pera Museum, 2021

In a video interview, Kübra notably begins her statements with "I," only to pivot to "we" emphasizing the indivisible link between the individual and the collective, underscoring the intertwined identity of “I” within “we” and “we” within “I.”

Every moment that I am on stage, that we are on stage, that I sing, that we sing, that I perform, that we perform, are moments that nourish us, that we shout out, that we express ourselves in the name of our existence. Activism is each of those moments, so for each of us, we become the real subject of activism through performance.'

The pandemic left many LGBTIQ+ nightlife performers in Turkey without work, exacerbating their precarious situation. Kübra responded by co-founding Through the Window, an online platform that leverages social media and videoconferencing to present digital art, performances, and events by queer artists from Turkey and the Netherlands. By providing both visibility and financial support, this initiative not only spotlighted underrepresented local artists but also inspired those outside the traditional art scene to create and share their work. For Kübra, the project was about more than just showcasing art; it was about creating communal spaces for expression and connection, filling the void left by the closure of physical venues.

Since 2015, Turkey has seen a clampdown on Pride events, with authorities banning even minor gatherings during Pride season. Nevertheless, each year, hundreds have courageously challenged these bans, striving to hold the Istanbul Pride March. Their innovative efforts to circumvent restrictions have often been met with harsh police tactics, including blockades, tear gas, and transit shutdowns, resulting in 25 arrests in 2021 and a sharp rise to 373 in 2022.

Kübra Uzun, 'ALAN 2020', 2021

As 2020's Pride season neared, Uzun channeled the spirit of resilience into music, creating “ALAN2020 (SPACE2020).” The song emerged as the anthem of that year's Pride. Members from the community enthusiastically shared videos of themselves dancing to the song, which were then woven together into a final video clip. The song’s lyrics:

We've had enough, we riot till the end
Off of our sight if you think we pick sides
Rock rock shock shock
Look behind, look with pride
Winning it wasn't the easiest ride

I'm free my love!

Down with the hate, let the flowers parade
Bloomin to blossom, overflow from the high tops
Seven hills, seven colors, we're lubunya
Colors don't fade and nor do our voices

Collaborating with artist/director Onur Karaoğlu, Uzun brought to life A Trans History Sung an interdisciplinary performance that weaves together elements of theater, musicals, and the digital arts. This performance made its debut through Instagram's live-streaming feature, on an account created for A Trans History Sung. Afterward, the digital performance, together with audience comments, shared pictures, and further meta-narratives, was edited into a four-channel video that was showcased as part of the Volksbühne Berlin's Next Waves Theater program.

The performance shows a pivotal moment in Uzun’s life, marked by a significant decision preceding her relocation to Berlin. Throughout the performance, Kübra narrates the defining stories of her life as a trans person in Istanbul, interspersing them with performances of songs that hold personal and collective significance. The artist reflects, "We listen to my memories, the shared recollections, creating a digital monument; even if I leave İstanbul, this Instagram account will stand as a testament. Is leaving harder, or is it staying? Who is forced to leave? In this performance, I depart, but is departure what I truly desire?"

On a tense autumn evening in 1980, just before a military coup would change Turkey's democracy forever, Bülent Ersoy, a transgender singer, defied expectations by taking the stage. Ersoy, undergoing her transition under public scrutiny, faced an audience curious about her hormone therapy. Their chants for her to reveal her new breasts led to a moment of bold exhibitionism, more a powerful declaration of self-determination than mere sensationalism, at a time when personal freedoms were under threat. Prosecutors attacked this act, claiming that it undermined Turkey's moral values and thus ironically affirming Ersoy's femininity, which the law denied. Her lawyer countered, arguing that since the state saw Ersoy as male, her chest exposure wasn't indecent by their standards. The 1980s regime sought to erase "public immorality," banning MTF trans and cross-dressing performers from the stage and targeting Ersoy and others who “resemble more a woman than a man in their clothes and behavior onstage.” This ban extended beyond the stage, leading to widespread persecution of trans individuals that included torture, forced changes to their appearance, and deportation from cities.

Labeled a "disgrace to society," Ersoy responded with her song “Yüz Karası (Disgraced),” which includes lyrics that oscillate between "we" and "I" to highlight the collective plight of sexual minorities:

Alone or the center of gossip,
We endure pain everywhere, like mourning doves.
You'd cry too, in such despair,
When my fate was sealed, angels cried above (...)

After her gender reassignment surgery, Ersoy confronted severe legal battles for gender recognition and to lift the ban on her performances. The courts denied the legitimacy of her transition, dismissively categorizing her as a "male homosexual" and thus failing to recognize her womanhood, citing rigid medical and legal interpretations that restricted bodily autonomy. It took eight years for Ersoy to reclaim her stage presence in Turkey and be legally recognized as a woman with a "pink ID," a milestone that mirrored the emerging neoliberal government's distinct brand of "freedom.".

Despite her journey with gender and sexual identity, however, Ersoy did not embrace advocacy for LGBTIQ+ rights. Instead, she aligned with conservative and nationalist ideals, distancing herself from the LGBTIQ+ community and even denounced homosexuality on the symbolic day of the 2016 Pride parade in İstanbul, while queers were being brutally dispersed. A month later, trans activist Hande Kader was found raped, mutilated, and burned. Under the aggressively authoritarian Erdogan regime, Turkey became the epicenter of trans murder in Europe.

Alongside Ersoy, notable figures like Huysuz Virjin (Cranky Virjin) and Zeki Müren also challenged gender norms and faced public performance and broadcasting bans. Dubbed the "Turkish Liberace," Müren was celebrated not only for his musical talent but also as a secular symbol within the militarist regime, epitomizing the opposite of the provincial, pre-modern, non-Western. Müren's increasingly flamboyant costumes, from miniskirts to platform shoes, were his unique style rather than a statement of his sexuality. Despite his extravagant appearance, he denied any implications about his sexuality, claiming a style more akin to that of Caesar, Brutus, or the prince from outer space, rather than an average Turkish man. Behind the scenes, Müren supported gay clubs and had relationships with high-profile men. Yet, his public persona, crafted through media portrayals and his roles in films, was carefully curated to appear heterosexual. His music, expressing themes of unattainable love and melancholy, resonated deeply with his audience and became a medium through which he communicated his innermost feelings. His tremendous discography is filled with songs crying out about impossible love, fear of abandonment, and melancholy, which is ‘‘the immanent vehicle of communication between Müren and his audience.”’

Without telling anyone
Without our longing is known
Without being seen in hidden
We’ll meet in dreams
We'll meet with this song

In line with the regime’s militarist projection, Müren’s fans call him “Pasha,” a heroic military commander. He proudly embraced this moniker, semantically diverting public attention away from his glitters and toward masculine embodiment. According to urban legend goes, once after being asked about this nickname, Müren answered, ‘‘They will not call me a faggot if they call me Pasha.’’ This protective shield, however, petrified his military engagement. Upon his death from a heart attack while performing on stage, Müren bequeathed his estate to a foundation that aids Turkish soldiers and veterans. It’s hard to say whether this decision was a cunning act to tease and corner the Turkish military, which is famously known as the world's largest gay porn archive. Today, unfortunately, both the copyrights to his songs and his public image are controlled by the Turkish military; Müren’s biography cannot be published, and anyone wishing to cover his songs must pay royalties to the military.

Müren, Ersoy, and Huysuz have largely been seen as queer ancestors while simultaneously being criticized for not being outspoken and brave enough to ‘‘out’’ themselves. I question the idea of defining gender non-conformist personas as queer people, finding this both anachronistic and Western-centric, as well as an unnecessary constraint of an identity category. I don’t expect transparency from public figures, and performance of coming out, as they are also in precarious positions. I desire to see them having queer personas/styles or doing queer acts instead of being queer; I prefer looking at their lives and works to locate queer corners and strategies that are already ingrained in the collective memory of Turkish society.

In 2021, Uzun, inspired by the cheeky canons that Mozart wrote for his friends, such as “Leck mich im Arsch (Kiss My Ass),” offered a fresh take. Adapting Mozart’s four-part canon with Lubunca lyrics and recording it a cappella, Kübra created Koli Canon (Fuckbuddy Canon). A Canon— a musical form and technique based on the principle of imitation, in which an initial melody is imitated at a specified time interval by more parts—is interesting for its political premise. Each voice, while harmonizing the same melody, infuses it with uniquely different tones, thereby embedding their positions within a shared musical framework and achieving a blend of personal expression and collective anonymity.

Kübra Uzun, Still from 'Julyet's Habanera', 2022

The “Koli Canon,” is sung by four fictional personas Kübra is impersonating: Butch Berna, Dikiz (Voyeur) Jülyet, Madame Sipsi, and Kübra Uzun herself. Set against the backdrop of a casual tea gathering at Uzun's home, the canon unfolds, illustrating the intertwined, humorous, and empowered narratives of these characters. These new personas, whom Uzun calls ‘‘new friends’’ and for whom she fabricates critical fabulations are reminiscent of the universes of Huysuz Virjin, Zeki Müren, or Bülent Ersoy: canonical camp personas with whom Uzun disidentifies regarding the political stance but from whose styles she appropriates samples. Together with fictional life narratives, styles, costumes, lyrics, and sound, Koli Kanonu positions itself as a music video complete with artwork that employs a mode of queer counterpublic world-making. In another video, "Jülyet's Habanera," Uzun reimagines Bizet's iconic piece from Carmen, again with lyrics in Lubunca, embodying her personas. Uzun, in her Dikiz Jülyet persona, sings:

‘The ass is mine, the tits are mine
Who I do is just for me to decide
I’ll choose whose job is to be done:
A boy-toy’s or a DILF’s or anyone’s’

Kübra Uzun’s lives, works, and personas create an ‘‘endless theater of everyday life that determines the real.’’ Nullifying the distance between ontology and performance, she never impersonates a persona she does not invent, because there are no past or afterlives of them. Her performance continues her ‘‘world-making project,’’ that is, it ‘‘endeavor[s] to create worlds, where the concept of ‘world,’ distinct from ‘public’’ ... differs from community or group because it necessarily includes more people than can be identified, more spaces than can be mapped beyond a few reference points, modes of feeling that can be learned rather than borrowed from society.”

Kübra Uzun, 'Our Diamond Glasses', Pera Museum, 2021⁴

In a video interview, Uzun notably begins her statements with "I," only to pivot to "we" emphasizing the indivisible link between the individual and the collective, underscoring the intertwined identity of “I” within “we” and “we” within “I.”

Uzun’s Predecessors

On a tense autumn evening in 1980, just before a military coup would change Turkey's democracy forever, Bülent Ersoy, a transgender singer, defied expectations by taking the stage. Ersoy, undergoing her transition under public scrutiny, faced an audience curious about her hormone therapy. Their chants for her to reveal her new breasts led to a moment of bold exhibitionism, more a powerful declaration of self-determination than mere sensationalism, at a time when personal freedoms were under threat. Prosecutors attacked this act, claiming that it undermined Turkey's moral values and thus ironically affirming Ersoy's femininity, which the law denied. Her lawyer countered, arguing that since the state saw Ersoy as male, her chest exposure wasn't indecent by their standards. The 1980s regime sought to erase "public immorality," banning MTF trans and cross-dressing performers from the stage and targeting Ersoy and others who “resemble more a woman than a man in their clothes and behavior onstage.”⁵ This ban extended beyond the stage, leading to widespread persecution of trans individuals that included torture, forced changes to their appearance, and deportation from cities.

Alone or the center of gossip,
We endure pain everywhere, like mourning doves.
You'd cry too, in such despair,
When my fate was sealed, angels cried above (...)⁷

Alongside Ersoy, notable figures like Huysuz Virjin (Cranky Virjin) and Zeki Müren also challenged gender norms and faced public performance and broadcasting bans. Dubbed the "Turkish Liberace," Müren was celebrated not only for his musical talent but also as a secular symbol within the militarist regime, epitomizing the opposite of the provincial, pre-modern, non-Western. Müren's increasingly flamboyant costumes, from miniskirts to platform shoes, were his unique style rather than a statement of his sexuality. Despite his extravagant appearance, he denied any implications about his sexuality, claiming a style more akin to that of Caesar, Brutus, or the prince from outer space, rather than an average Turkish man.⁸ Behind the scenes, Müren supported gay clubs and had relationships with high-profile men. Yet, his public persona, crafted through media portrayals and his roles in films, was carefully curated to appear heterosexual. His music, expressing themes of unattainable love and melancholy, resonated deeply with his audience and became a medium through which he communicated his innermost feelings. His tremendous discography is filled with songs crying out about impossible love, fear of abandonment, and melancholy, which is ‘‘the immanent vehicle of communication between Müren and his audience.”’⁹

Without telling anyone
Without our longing is known
Without being seen in hidden
We’ll meet in dreams
We'll meet with this song

In line with the regime’s militarist projection, Müren’s fans call him “Pasha,” a heroic military commander. He proudly embraced this moniker, semantically diverting public attention away from his glitters and toward masculine embodiment. According to urban legend goes, once after being asked about this nickname, Müren answered, ‘‘They will not call me a faggot if they call me Pasha.’’¹⁰ This protective shield, however, petrified his military engagement. Upon his death from a heart attack while performing on stage, Müren bequeathed his estate to a foundation that aids Turkish soldiers and veterans. It’s hard to say whether this decision was a cunning act to tease and corner the Turkish military, which is famously known as the world's largest gay porn archive.¹¹ Today, unfortunately, both the copyrights to his songs and his public image are controlled by the Turkish military; Müren’s biography cannot be published, and anyone wishing to cover his songs must pay royalties to the military.

Müren, Ersoy, and Huysuz have largely been seen as queer predecessors while simultaneously being criticized for not being outspoken and brave enough to ‘‘out’’ themselves. I question the idea of defining gender non-conformist personas as queer people, finding this both anachronistic and Western-centric, as well as an unnecessary constraint of an identity category. I don’t expect transparency from public figures, and performance of coming out, as they are also in precarious positions. I desire to see them having queer personas/styles or doing queer acts instead of being queer; I prefer looking at their lives and works to locate queer corners and strategies that are already ingrained in the collective memory of Turkish society.

The pandemic left many LGBTIQ+ nightlife performers in Turkey without work, exacerbating their precarious situation. Uzun responded by co-founding Through the Window, an online platform that leverages social media and videoconferencing to present digital art, performances, and events by queer artists from Turkey and the Netherlands. By providing both visibility and financial support, this initiative not only spotlighted underrepresented local artists but also inspired those outside the traditional art scene to create and share their work. For Uzun, the project was about more than just showcasing art; it was about creating communal spaces for expression and connection, filling the void left by the closure of physical venues.

Rosza Daniel Lang/Levitsky, ‘‘Our Own Words: Fem & Trans, Past & Future,’’ e-flux 117( April 2021): 20.
Vintage Porn - Part I,2014. Directed by Emre Busse & Burak Erkil, Produced by Pornceptual, Act: Q-BRA, Performance: Selin Tural, Make-up: Deniz Eda Göze, Soundtracks: “Votre Toast” by Bizet, “Vogue” by Madonna https://vimeo.com/110359301.
Paul Miller, “Algorithms: Erasures and the Art of Memory,” in Audio Culture: Readings in Modern Music, ed. Christoph Cox and Daniel Warner, rev. ed. (Bloomsbury Academic, 2017), 472.
https://www.youtube.com/watch?v=Iv28guYlqU4 Commissioned by the Pera Museum, Istanbul. Director: Alper Yıldırım and Ipek Cinar; Director of Photography: Ilkin Eskipehlivan; Producers: Çiçek Çocuk, Alper Yıldırım, and İpek Çınar; Music: Flower Child; Mix and Mastering: Baris Ergun; Styling: Antresx; Makeup: Tusidi.
“Bülent Ersoy giyimini düzeltmesi için emniyete çağrılarak uyarıldı,” Milliyet, January 28, 1981.
Başak Ertür and Alisa Lebow, "Coup de Genre: The Trials and Tribulations of Bülent Ersoy," Theory & Event 17.1 (2014).
Translation by Bülent Somay, through Başak and Lebow, "Coup de Genre: The Trials and Tribulations of Bülent Ersoy."
Martin Stokes, "The Tearful Public Sphere: Turkey’s ‘Sun of Art,’ Zeki Müren," in Music and Gender: Perspectives from the Mediterranean, ed. Tullia Magrini (Chicago: the University of Chicago Press, 2003), 307-328.
Eser Selen, "The Stage: A Space for Queer Subjectification in Contemporary Turkey," Gender, Place & Culture 19.6 (2012): 738.
Selen, “The Stage,”737.
Until recently, gay men in Turkey seeking exemption from compulsory military service, which prohibits the participation of “sick” gay men, were compelled to submit photographic or video evidence of themselves engaging in sexual intercourse, specifically in a passive role, to validate their sexual orientation.
https://www.npr.org/2022/06/27/1107752526/more-than-300-lgbtq-activists-in-istanbul-are-released-after-being-detained
Music: Mx. Sür and Kübra Uzun; Lyrics: Kübra Uzun; Director: Efe Mine; Producer: XSM Recordings; Mixing: Salih Topuz; Mastering: Çağan Tunalı; Mx. Sür and Kübra Uzun's Costume Design: AntreSx; Mx. Sür & Kübra Uzun's Makeup: tusidi; Translation: Willie Ray & Madır Öktiş.
“Queer” in Lubunca.
Video version: https://vimeo.com/485413101/ddddcc338f; Instagram page: @atranshistorysung
Conceived and Performed by Kübra Uzun, Conceived and Directed by Onur Karaoğlu, Video Editing and Sound by Emre Kaya, Additional Camera by Metin Akdemir FOX, Arya Sezer, Translation by Nazım Dikbaş, Additional Translation by Onur Karaoğlu
Lubunca is a secret Turkish cant and slang used by sex workers and the LGBTIQ+ community in Turkey; derived from slang used by Romani people, it also uses terms from other languages, including Greek, Arabic, Armenian, and French.
Berlant, Lauren, and Michael Warner. "Sex in public." Critical inquiry 24.2 (1998): 558

Read Past Protodispatches here

* * *

ภาษาไทย

เทพยดาบันดาลใจและคุณแม่ข้ามเพศ: “ฉัน” ภายใน “เรา” และ “เรา” ภายใน “ฉัน”

ภัณฑารักษ์อัลเปอร์ ตูราน (Alper Turan) เขียนเกี่ยวกับศิลปิน/นักแสดง คูบรา อูซูน (Kübra Uzun) หรือที่รู้จักกันในนาม Q-BRA ผู้เป็นเทพยดาบันดาลใจข้ามเพศสำหรับศิลปินท้องถิ่นและนานาชาติ ผู้นิยามความหมายของเทพธิดาบันดาลใจที่ถูกระบุเพศตามขนบใหม่

โดยอัลเปอร์ ตูราน (Alper Turan) ถึงคูบรา อูซุน (Kübra Uzun)

PROTODISPACH ฉบับนี้ อัลเปอร์ ตูราน เขียนถึงวิธีที่ คูบรา อุซุน (Kübra Uzun) แสดงพลังอำนาจของเธอ และแบ่งปันความรู้เกี่ยวกับประวัติศาสตร์ LGBTQIA+ ในตุรกีในช่วงสี่ทศวรรษที่ผ่านมา รวมถึงสายธารทางศิลปะขอ งบูเลนต์ เออร์ซอย (Bülent Ersoy), เซกิ มูเรน (Zeki Müren) และฮุยสุซ วีร์จิน (วีรจินขี้หงุดหงิด) (Huysuz Virjin (Cranky Virjin))

คำถามที่ยังไม่ได้รับคำตอบของคูบรา ยังคงประทับอยู่บนริมฝีปากของผู้คนภายในสถานการณ์ที่ไม่แน่นอนในหลายประเทศทั่วโลกวันนี้: "การจากไปหรือการอยู่ต่อกันแน่ที่ยากกว่ากัน?"

คูบรา อูซุน หรือที่รู้จักกันในนามของ Q-BRA คือนักร้อง นักแต่งเพลง ศิลปินการแสดง และดีเจ นักกิจกรรมเพื่อสิทธิ LGBTQIA+, ผู้มีเป็นไมโครอินฟลูเอนเซอร์ คุณแม่ข้ามเพศนักปฏิวัติ และนักจัดตั้งชุมชน ที่พำนักอยู่ในอิสตันบูล

เธอเกิดในปี 1980 อันแสนวุ่นวาย ปีเดียวหลังจากการรัฐประหารที่เพิ่งโยนชีวิตของบูเลนท์ เออร์ซอย ให้เข้าสู่ความโศกเศร้าไม่มีที่สิ้นสุด และโตมาในทศวรรษแรกของเสรีนิยมใหม่ของตุรกี อันเป็นโมงยามแห่งความเฟื่องฟูของเสรีภาพส่วนบุคคล สิ่งเหล่านี้ทำให้เออร์ซอยและฮูยซุซผงาดขึ้นมาเป็นดาวดัง คูบรา อูซุน ใช้ชีวิตในช่วงปีที่สำคัญของเธอด้วยการฝ่าฉากหลังแห่งการเปลี่ยนแปลงทางวัฒนธรรมและสังคม ความสนใจในดนตรีของเธอเริ่มฉายแววตั้งแต่อายุเก้าขวบ ความฝันของเธอที่จะยึดดนตรีเป็นอาชีพหาหลักต้องหยุดชะงักลงเมื่อเธอได้เห็นพ่อของของเธอใช้ความรุนแรงกับแม่ เกิดเป็นบาดแผลทางใจที่ส่งผลให้เธอไม่สามารถออดิชั่นเข้าแผนกเปียโนของโรงเรียนดนตรีมอสโกอย่าง พีไอ ไชคอฟสกี ได้ เธอค้นพบความสงบและความรักในการแสดง ณ ชุมนุมดนตรีในโรงเรียนไฮสคูลของเธอ ที่ซึ่งเธอได้เรียนดนตรี และได้รับโอกาาให้กระโจนเข้าสู่กองโปรดักชั่นโรงละครและละครเวที เธอยังได้ใช้ความสามารถด้านการร้องเพลงของเธอในฐานะนักร้องแบ็กอัพของป็อปไอคอนด้านดนตรีอย่าง คานดาน เออร์เซติน และ นีลูเฟอร์ ด้วย

ในช่วงเวลานั้น เธอเริ่มแต่งกายข้ามเพศ (cross-dressing) ในพื้นที่ส่วนที่บ้านของเธอเอง หลังกลับจากงานหรือโรงเรียน เธอจะสวมวิก แต่งหน้า และดำดิ่งลงไปไปในห้องแชทออนไลน์ด้วยตัวตนแฝงอันหลากหลาย ปฏิสัมพันธ์ที่เธอสร้างบนโลกออนไน์นี้หาได้เป็นเรื่องของการปกปิดตัวตนหรือการแสวงหาความตื่นเต้นจากการปลอมตัวเพียงชั่วครั้งชั่วคราวเท่านั้น แต่มันคือส่วนหนึ่งของปฏิบัติการการแสดง (performative aspect) ที่สะท้อนถึงปฏิกิริยาตอบกลับฉับพลันต่อการแสดง และอานุภาพของการแสดงที่แปลงบุคคบให้กลายไปสู่สิ่งอื่น ซึ่งนั่นคือสิ่งที่ดึงดูดความสนใจของเธอ การเดินทางของเธอบนเส้นทางนักเสดงนั้นหาได้ดำเนินไปตามภาพจำของการแสดงที่เกี่ยวพันกับเรื่องราวของการ “ติดอยู่ในร่างที่ผิด” เท่านั้น คือไม่ได้ติดอยู่บนฐานของการแบ่งเพศเป็นชาย/หญิงหรือความรู้สึกฝังลึกของการเป็นผู้หญิงแต่อย่างใด เธอถูกดูดเข้าไปในกระบวนการเพื่อความสุขและความพึงพอใจของการแสดงต่างหาก เธอฝ่ากระบวนการบำบัดฮอร์โมน การผ่าตัดเสริมจมูก เสริมหน้าอก หรือการฉายแสงเลเซอร์อะไร แล้วในปี 2015 คูบรา อูซุนก็ถือกำเนิดขึ้น

เป็นเวลาสามปีหลังการเปลี่ยนแปลงของเธอ ที่อูซุนข้องเกี่ยวกับการให้บริการทางเพศ เธอฝ่ากระบวนการที่เธอจะถูกตั้งคำถาม, มองเห็น, และสัมผัสประสบการณ์วิธีการขยับย้ายในชีวิตผ่านร่างกายใหม่ เธอปฏิบัติการแสดงบุคลิกหญิงที่เร้าเพศสุด ๆ กับผมสีดำยาวของ, ชุดวับ ๆ แวม ๆ, และวางทีแบบสาวอันตราย (femme-fatale) รอสซา แดเนียล ลาง/เลวิทซกี อ้าง ในการวิเคราะห์คำว่า “หญิง” (“fem”) ของเธอว่า “การเป็นหญิง … คือการถูกมองเห็น … มันคือการทำให้ตัวคุณเองเป็นที่สังเกตุได้ เพื่อหากคุณต้องการความช่วยเหลือ ผู้คนของคุณก็จะรู้จักคุณ เพื่อว่าหากพวกเขาต้องการความช่วยเหลือ พวกเขาก็จะรู้ว่าคุณคอยอยู่ข้าง ๆ พวกเขา สไตล์แบบหญิงชี้เป้าไปยังผู้ที่สวมใส่มันให้โดดเด่นเห็นตัวตนอยู่กับเควียร์คนอื่น ๆ” สไตล์หญิงแบบนี้คือคำประกาศแห่งการมองเห็นของอูซุน - ปฏิบัติการแสดงเป็นดีว่าอีกแบบหนึ่งที่เกี่ยวดองกันกับเออร์ซอย, มูเรน, หรือฮุยซุซ กับความแตกต่างอย่างเดียว: เวทีของเธอคือชีวิตของเธอ และเธอก่อสร้างโครงข่ายแห่งการสนับสนุนผ่านมัน

Kübra Uzun, Still from 'Koli Kanonu' (Fuckbuddy Cannon), 2021

ตั้งแต่เวทีแรกในการสำรวจร่างกายของเธอ อูซุนเริ่มที่จะเผยแพร่บุคลิกของเธอ และฉวยทุกโอกาสที่เธอจะได้แสดง สำหรับผลงานวิดีโอ Vintage Porn, เธอร้องเพลงอาเรีย (Arias) และสาธิตและจำลองการทำงานให้บริการทางเพศของเธอกับเลนส์กล้อง อวดหน้าอกที่เบ่งบานของเธอและวิธีที่เธอยืนด้วยมือให้ลูกค้าหรือวิธีที่เธอคุยกับพวกเขา

Q-BRA ในฐานะเทพยดาบันดาลใจ (Muse)

ผ่านระยะเวลานับปี อูซุนได้สร้างสถานะเทพยดาบันดาลใจข้ามเพศ (trans muse) ให้ตัวเธอเอง สำหรับทั้งศิลปินท้องถิ่นและนานาชาติ มอบนิยามใหม่ให้กับแนวคิดดั้งเดิมเรื่องเทพยดาบันดาลใจที่มีเพศระบุไว้ ในทางประวัติศาสตร์แล้ว เทพยดาบันดาลใจคือคนรัก, คู่ครอง, และเพื่อนผู้ใกล้ชิดกับนักสร้างสรรค์ เทพยดาบันดาลใจถูกรับรู้ในฐานะแหล่งแห่งแรงบันดาลใจ ด้วยวิสัย, เสน่ห์, ภูมิปัญญา, ความหลักแหลม, และความยั่วยวนทางเพศของพวกเขา ด้วยความสามารถของเธอในฐานะเทพยดาข้ามเพศ อูซุนยกระดับการทำให้เป็นวัตถุเปล่า ๆ ปฏิเสธการลดทอนให้เป็นกลุ่มตัวอย่างศึกษาใด ๆ อย่างหนักแน่น เธอไม่ได้มาเพื่อโดนด้อยค่า เป็นความกระหายใคร่รู้และภาพที่หยุดนิ่งของความเป็นอื่น; เธอไม่สามารถถูกย่ำยีด้วยการจ้องมองแบบเพศชาย (male gaze) ในการแสดงของเธอกับกล้อง แม้กระทั่งตอนที่ถูกกำกับโดยคนอื่น อูซุนหนักแน่นในสถานะผู้กระทำการ (agency) ของเธอ ก่อร่างการกำหนดตัวตนของเธอเองอยู่กับความแจ่มแจ้งชัดเจน เธอสร้างสไตล์ที่มีชีวิต, การแสดง, ตัวตน ที่ท้าทายการจับกุม และลบล้างการจัดวางลำดับชั้นที่จะมาถือครองร่างกาย, ภาพ, หรือเรื่องเล่าของเธอ ในบางครั้ง เธออาจจะมอบภาพของเธอให้กับผู้ร่วมงาน แล้วก็ทำให้เกิดภาพตัวแทนที่เพิ่มพูนทุน(ทางวัฒนธรรม)กับตัวตนนั้นของเธอ อย่างไรก็ตาม นี่ก็ไม่ใช่การฉกฉวยผลประโยชน์อะไรไปได้เลย ตรงกันข้าม การมีส่วนร่วมของเธอขยายออกและเอื้ออำนวยต่อการทบทวี บดขยี้ตัวตนที่หลากหลายหรือมากมายของเธอให้กลายเป็นเพื่อน ๆ

งานเทพยดาบันดาลใจของอูซุนคือการร่วมงานกัน (collaborative) ด้วยตัวมันเอง เทพยดาบันดาใจในทางประวัติศาสตร์จะถือกันว่าแตกต่างจากผู้คนที่ทำงานจัดการ, สอน, ผูกมิตร, ให้คำแนะนำ, หรือศิลปินผู้สนับสนุน แต่อูซุนกลับยึดงานการดูแลคืน; ร่วมงานและสร้างแรงบันดาลใจกับผู้อื่น ด้วยการสร้างพื้นที่สำหรับผู้อื่นในงานแห่งเทพยดาบันดาลใจของเธอ ด้วยระยะเวลาที่ผ่านไป เมื่ออูซุนบรรจงเจาะกลุ่มเฉพาะของเธอ เธอก็ไปมีปฏิสัมพันธ์อีกครั้งในชีวิตสังคมและท่องไปเล่นดีเจ แล้วทำให้เกิดตัวตนใหม่: Q-BRA การดีเจเปิดให้เธอผสมผสานประสบการณ์จากอดีตเข้ากับแรงบัยดาลใจของเธอ สำแดงตนที่เป็นเอกลักษณ์อยู่ในดนตรีและชีวิตยามค่ำ ที่เธอสามารถอยู่บนเวที จัดบรรเลงพื้นที่ชุมชน เซ็ตเพลงที่เธอคัดเลือกคือ “การเดินทางในรูปแบบเสียง” และ “ประติมากรรมทางอารมณ์” ที่ปรับแต่งชีวิตของชนกลุ่มน้อยผ่านจดหมายเหตุทางเสียงของกลุ่มชุมชน กับคลังเสียงแซมเปิลที่รุ่มรวยจากเควียร์บรรพชน การเปิดเพลงเพียงอย่างเดียวไม่ทำให้เธอพอใจ เธอกลับไปหารากของการแสดงสดของเธอ หยิบยืบสไตล์แบบคาบาเรต์ (Cabaret-style) มาใช้ถักทอเข้าด้วยกันกับการปกติดเพลงจากละครเพลงมิวสิคัลและอาเรีย (arias) นอกไปจากการแสดงของเธอ เธอแสดงในฐานะคุณแม่ข้ามเพศผู้แปลงเปลี่ยน สำหรับคนข้ามเพศและเควียร์รุ่นน้อง นำพวกเขาไปสู่โลกแห่งการแสดง ผ่านการผลิบานขึ้นของวงการคลับโว้กและบอลรูม ที่เกิดขึ้นมาจากความนิยมใจรายการแข่งโชว์แดร็ก (drag race show)

ในวิดีโอสัมภาษณ์ของเธอ สังเกตุเห็นได้ชัดว่าอูซุนเริ่มคำพูดของเธอด้วย “ฉัน” เพียงเพื่อหมุนไปหา “เรา” เน้นย้ำสายสัมพันธ์อันแบ่งแยกไม่ได้ระหว่างปัจเจกและหมู่รวม ขีดเส้นใต้การเกี่ยวพันกันของอัตลักษณ์ “ฉัน” ภายใน “เรา” และ “เรา” ภายใน “ฉัน”

‘ทุก ๆ ช่วงเวลาที่ฉันอยู่บนเวที ที่เราอยู่บนเวที ที่ฉันร้อง ที่เราร้อง ที่ฉันแสดง ที่เราแสดง คือช่วงเวลาที่หล่อเลี้ยงชุบชูพวกเรา ที่พวกเราตะโกน ที่พวกเราแสดงตัวตนของพวกเราออกมาในนามแห่งการดำรงอยู่ของเรา

การเคลื่อนไหวทำกิจกรรมก็คือช่วงเวลาเหล่านี้ ดังนั้นสำหรับพวกเราแต่ละคน เรากลายเป็นผู้กระทำการเคลื่อนไหวที่แท้จริงผ่านการแสดง’

ผู้มาก่อนอูซุน

ช่วงบ่ายวันหนึ่งที่ตึงเครียดในปี 1980 เพียงชั่วครู่ก่อนที่ทหารจะทำรัฐประหารที่จะเปลี่ยนประชาธิปไตยในตุรกีไปตลอดกาล บูเลนท์ เออร์ซอย นักร้องข้ามเพศ ท้าทายเหล่าความคาดหมาย ด้วยการขึ้นเวที เออร์ซอย อยู่ระหว่างการแปลงเพศภายใต้การจับตามองจากสาธารณะ เผชิญหน้ากับความสงสัยของผู้ชมเกี่ยวกับการบำบัดฮอร์โมนของเธอ เสียงตะโกนของพวกเขาให้เธอโชว์นมนำไปสู่ช่วงขณะแห่งการเปิดเพศอย่างโจ่งแจ้ง มันเป็นการประกาศแจ้งถึงอำนาจในการกำหนดตนเองอันทรงพลังมากกว่าการละเล่นยั่วเย้า ในเวลานั้น ที่เสรีภาพส่วนบุคคลยังอยู่ภายใต้การควบคุม มีผู้ฟ้องร้องโจมตีการกระทำนี้ ว่ามันบั่นทอนศีลธรรมอันดีของตุรกี และก็เลยเป็นการยืนยันความเป็นหญิงของเออร์ซอยไปเสียงั้นเลยด้วย ทั้งที่กฎหมายไม่ยอมรับ ทนายของเธอโต้กลับ ว่าก็เมื่อรัฐมองเออร์ซอยว่าเป็นผู้ชาย การโชว์หน้าอกก็ย่อมไม่ได้อนาจารอะไรด้วยมาตรฐานของพวกเขา ระบอบแห่งช่วง 1980s พยายามที่จะลบ “การผิดศีลธรรมแบบสาธารณะ” แบนหญิงข้ามเพศ และนักแสดงข้ามเพศจากเวที และพุ่งเป้าไปที่เออร์ซอยและผู้อื่นที่ “มองดูเหมือนผู้หญิงมากกว่าชายในเสื้อผ้าและพฤติกรรมบนเวที” การแบนครั้งนี้ขยายวงออกไปนอกเวทีด้วย นำไปสู่การลุกลามจับกุมคนข้ามเพศ ที่ประกอบไปด้วยการทรมาน, การบังคับเปลี่ยนแปลงรูปโฉม, และการขับไล่ออกจากเมือง

เมื่อถูกมองเป็น “ความอัปยศอดสูของสังคม” เออร์ซอยตอบกลับด้วยบทเพลง “Yüz Karası (ผู้เสื่อมทราม)” ซึ่งมีเนื้อเพลงที่กวัดแกว่งไปมาระหว่าง “เรา” กับ “ฉัน” เพื่อเน้นย้ำชะตากรรมที่คนชายขอบทางเพศต้องเผชิญร่วมกัน:

จะโดดเดี่ยวลำพังหรือใจกลางคำนินทา
เราก็กล้ำกลืนความเจ็บปวดทุกหนแห่ง ดังพิราบโศก
คุณก็คงร้องเหมือนกัน ในความระทมปานนั้น
เมื่อชะตากรรมของฉันถูกปิดผนึก เทพยดาร่ำไห้อยู่เบื้องบน (...)

หลังจากการผ่าตัดแปลงเพศ เออร์ซอยเผชิญหน้ากับการต่อสู้ทางกฏหมายเพื่อการยอมรับทางเพศกและเพื่อปลดแบนการแสดงของเธอ ศาลไม่ยอมรับการแปลงเพศของเธอให้มีความชอบธรรม และเรียกเธออย่างไม่ใส่ใจไว้อยู่ในกลุ่ม “ชายผู้รักเพศเดียวกัน” แล้วจึงไม่สามารถมองเห็นความเป็นหญิงของเธอได้ อ้างไปถึงการตีความทื่อ ๆ ทางการแพทย์และกฎหมาย ที่ควบคุมสิทธิเหนือร่างกาย ต้องใช้เวลาถึงแปดปี เออร์ซอยถึงจะทวงพื้นที่บนเวทีในตุรกีคืนมาได้ และมีตัวตนในทางกฎหมายในฐานะผู้หญิงที่มี “บัตรประชาชนสีชมพู” หลักไมล์ที่สำคัญที่สะท้อน “เสรีภาพ” ฉบับรัฐบาลนีโอลิเบอรัลซึ่งกำลังเฟื่องฟู

แม้จะผ่านการต่อสู้เรื่องเพศและอัตลักษณ์ทางเพศมาแล้ว แต่เออร์ซอยเองก็ไม่ได้สนับสนุนสิทธิ LGBTIQ+ ตรงกันข้าม เธอดูจะเข้ากันได้กับอุดมการณ์แบบอนุรักษนิยมและชาตินิยม เธอเว้นระยะตัวเองกับชุมชน LGBTIQ+ และทำกระทั่งประนามการรักร่วมเพศในวันแห่งสัญลักษณ์ของขบวนพาเหรดไพรด์ในอิสตันบูลปี 2016 ในขณะที่เควียร์กำลังโดนปราบอย่างเหี้ยมโหด ในเดือนถัดมา นักกิจกรรมข้ามเพศ ฮานเด เคเดอร์ (Hande Kader) ถูกข่มขืน ถูกกระทำย่ำยี และถูกเผา ภายใต้ระบอบอำนาจนิยมรุนแรงของเออร์โดกาน (Erdogan) ตุรกีกลายเป็นจุดส่งแรงสะเทือนแห่งการฆาตรกรรมคนข้ามเพศในยุโรป

คู่ขนานกันไปกับเรื่องของเออร์ซอย บุคคลสำคัญอย่าง ฮูยซุซ วีรจีน (Huysuz Virjin) หรือ “วีรจีนขี้หงุดหงิด” และ เซคี มูเรน ก็กำลังท้าทายขนบเดิม ๆ ทางเพศ และเผชิญหน้ากับการแบนการแสดงในที่สาธารณะและการเผยแพร่ออกอากาศ ด้วยฉายา “ลิเบอเรซแห่งตุรกี” (Turkish Liberace) มูเรนถูกยกย่อง ไม่เพียงแต่ด้วยพรสวรรค์ทางดนตรีของเขา แต่ยังในฐานะสัญลักษณ์นอกศาสนา ใต้ระบอบทหาร จารึกสิ่งที่อยู่ตรงข้ามกับสิ่งภูมิภาค, ก่อนโมเดิร์น, ที่ไม่ใช่ตะวันตก ชุดที่สดใสขึ้นเรื่อย ๆ ของมูเรน จากกะโปรงสั้นสู่รองเท้าส้นตึก คือสไตล์ที่เป็นเอกลักษณ์ มากกว่าคำประกาศถึงเพศของเขา ท่ามกลางรูปลักษณ์เยอะ ๆ ของเขา เขาปฏิเสธนัยความหมายแฝงใด ๆ เกี่ยวกับเพศของเขา อ้างว่าสไตล์เหมือนกันกับของซีซาร์, บรูตุส, หรือเจ้าชายจากต่างดาว มากกว่าชายตุรกีทั่วไป ที่ข้างหลังม่าน มูเรนแอบสนับสนุนคลับเกย์และมีความสัมพันธ์กับหนุ่ม ๆ โปรไฟล์ดี แต่ตัวตนในทางสาธารณะของเขา ที่บรรจงสร้างผ่านการปรากฎตัวตามสื่อและบทที่เขาเล่นในหนัง ก็ถูกคัดสรรอย่างดี ให้ดูเป็นคนชอบเพศตรงข้าม เสียงดนตรีของเขา เล่าเรื่องรักที่ไม่สามารถครอบครองและความเศร้าโศก สั่นสะเทือนไปลึกซึ้งสู่ผู้ฟังของเขา และกลายเป็นสื่อกลางที่เขาจะได้สื่อสารความรู้สึกภายใน ผลงานดนตรีที่มากมายของเขาเต็มไปด้วยเพลงที่ร้องไห้กับรักที่เป็นไปไม่ได้, ความกลัวที่จะถูกทอดทิ้ง, และความเศร้าซึม ซึ่งคือ “พาหนะที่อยู่ทุกหนแห่ง สำหรับการสื่อสารระหว่างมูเรนกับแฟน ๆ ของเขา”

ไม่ต้องบอกผู้ใด
ไม่ต้องให้ความโหยหาเราเป็นที่รับรู้
ไม่ต้องถูกดูในที่กำบัง
เราจะพบกันในฝัน
เราจะพบกันด้วยเพลงเพลงนี้

ในทำนองเดียวกันกับที่พวกทหารทำ แฟน ๆ ของมูเรนเรียกเขาว่า “พาชา” (Pasha) [ชื่อตำแหน่งสูง ๆ ทางทหารของตุรกี เหมือนฉายา “จ่า/เสธ.” ของคนไทย] สุดยอดทหารผู้บังคับบัญชา เขารับฉายานั้นด้วยความภูมิใจ เบี่ยงเบนความสนใจในการตีความของสาธารณชนไปจากกลิตเตอร์ของเขา ไปหาภาพความเป็นชายแทน ถ้าตามที่เขาว่ากัน ตอนที่เขาถูกถามเรื่องฉายานั้น มูเรนตอบว่า “พวกเขาจะไม่เรียกผมว่ายัยตุ๊ดถ้าเขาเรียกผมว่าพาชา” อย่างไรก็ตามเกราะกำบังนี้ล็อกเขาไว้กับการมีส่วนร่วมกับการทหาร หลังเขาเสียชีวิตในขณะที่แสดงอยู่บนเวที พินัยกรรมของมูเรนเปิดออกมาว่าเขามอบสมบัติให้กับมูลนิธิที่ช่วยเหลือทหารและทหารผ่านศึกตุรกี มันก็พูดยากว่าการตัดสินใจนี้ของเขาเป็นเหลี่ยมที่เขาแหย่และต้อนกองทัพตุรกีอันโด่งดังในด้านคลังแห่งหนังโป๊เกย์ที่ใหญ่ที่สุดในโลกหรือเปล่า ในวันนี้ โชคไม่ดีที่ทั้งลิขสิทธิในเพลงของเขาและภาพสาธารณะของเขานั้นถูกควบคุมโดยกองทัพตุรกี; ชีวประวัติของมูเรนไม่สามารถตีพิมพ์ได้ และใครก็ตามที่อยากเล่นคัฟเวอร์เพลงของเขาจะต้องจ่ายค่าธรรมเนียมให้กับทางกองทัพ

มูเรน, เออร์ซอย, และฮูยซุซ ถูกมองโดยทั่วไปในฐานะเควียร์ผู้มาก่อน ในขณะที่ก็ถูกวิพากษ์สำหรับการอยู่เป็น ไม่กล้าหาญพอที่จะ “เปิดตัว” ตัวเอง ฉันสงสัยในเรื่องการนิยามตัวตน (persona) ของผู้ไม่ยอมอยู่ในกรอบทางเพศในฐานะชาวเควียร์ และพบว่านี่มันทั้งไม่ตรงยุคและเป็นมุมมองแบบตั้งศูนย์กลางมาจากตะวันตก แล้วยังเป็นการยัดเยียดที่ไม่จำเป็นสำหรับการจัดประเภทอัตลักษณ์อีกด้วย ฉันไม่ได้คาดหวังความโปร่งใสจากบุคคลสาธารณะ และปฏิบัติการแห่งการเปิดเผยตัวตนทางเพศในแบบที่มันเป็นอยู่ก็กำลังอยู่ในจุดที่หมิ่นเหม่ ฉันหวังจะเห็นพวกเขามีตัวตน/สไตล์แบบเควียร์หรือกระทำความเควียร์ต่าง ๆ แทนที่จะเป็นเควียร์; ฉันเลือกที่จะมองไปยังชีวิตและผลงานเพื่อที่จะจัดวางแง่มุมและยุทธวิธีของเควียร์ที่ได้ฝังลึงลงไปในความทรงจำร่วมของสังคมตุรกีเรียบร้อยแล้ว

โรคระบาดทำให้ LGBTIQ+ ที่เป็นคนโชว์กลางคืนต้องตกงาน ตอกย้ำสถานะที่เปราะบางอยู่แล้วยิ่งขึ้นไปอีก อูซูนรับมือด้วยการไปร่วมก่อตั้ง ‘Through the Window’ พื้นที่แพลตฟอร์มออนไลน์ที่มาถ่วงดุลสื่อโซเชียลและการประชุมออนไลน์ด้วยศิลปะดิจิทัล, การแสดง, และงานกิจกรรมโดยศิลปินเควียร์จากตุรกีและเนเธอร์แลนด์ การสนับสนุนให้เป็นที่รู้จักและการสนับสนุนด้านการเงิน ทำให้ศิลปินท้องถิ่นได้รับความสนใจ และยังเป็นแรงบันดาลใจให้ผู้ที่อยู่นอกวงการศิลปะดั้งเดิมได้สร้างงานและแบ่งปันผลงานออกมา สำหรับอูซูน โปรเจกต์นี้ไม่ได้เป็นแค่การนำเสนอผลงานศิลปะ; มันเกี่ยวกับการสร้างพื้นที่การสื่อสาร สำหรับการแสดงออกและการเชื่อมโยงกัน อุดรอยกลวงเปล่าที่ถูกทิ้งมาจากการปิดตัวลงของพื้นที่จัดงานทางกายภาพ

ตั้งแต่ปี 2015 ตุรกีพบกับการจำกัดกิจกรรมไพรด์ เพื่อความหลากหลายทางเพศ ผู้มีอำนาจสั่งแบนการรวมตัวเล็ก ๆ ในฤดูกาลของไพรด์ อย่างไรก็ตาม ในแต่ละปี ผู้คนนับร้อยก็ยังท้าทายการแบนเหล่านี้อย่างกล้าหาญ และมุ่งมั่นที่จะจัดการเดินขบวนไพรด์ในอิสตันบูลต่อไป ความพยายามที่สร้างสรรค์ของพวกเขาเพื่เอาชนะการจำกัดมักจะอยู่กับแทคติกการเมืองที่แหลมคม อย่างการสร้างสิ่งกีดขวาง (blockades), แก๊สน้ำตา, และการปิดบริการคมนาคมสาธารณะ, นำมาสู่การจับกุม 25 คนในปี 2021 และพุ่งขึ้นสูงถึง 373 คนในปี 2022.

ความเป็นจริงที่คลี่ตัวออกในปัจจุบัน

ในปี 2020 ขณะที่ฤดูไพรด์เริ่มใกล้เข้ามา อูซูนปลดปล่อยจิตวิญญาณแห่งการลุกดขึ้นสู้มาสู่ดนตรี โดยสร้าง “ALAN2020 (SPACE2020).” เพลงที่ผุดขึ้นมาเป็นเพลงชาติแห่งไพรด์ประจำปีนั้น สมาชิกจากต่างชุมชนช่วยกันแชร์วิดีโอที่พวกเขาเต้นกับเพลงนั้น โดยที่พวกเขาถูกถักทอเข้าด้วยกันเป็นวิดีโอตัวเต็ม เนื้อเพลงมีอยู่ว่า

เราเหลืออดแล้ว เราจะปั่นป่วนไปจนหยดสุดท้าย
ออกไปให้ห่างจากสายตาพวกเราถ้าคุณคิดว่าเราเลือกข้าง
ร็อค ร็อค ช็อค ช็อค
มองข้างหลัง มองอย่างภาคภูมิ
จะเอาชนะมันได้ ไม่ใช่งานง่าย

ฉันเสรีที่รัก!

พอทีความเกลียดชัง ให้ดอกไม้ได้เดินขบวน
เบ่งบานเพื่อบานเบ่ง ล้นทะลักจากข้างบน
เขาเจ็ดลูก สีเจ็ดสี เราคือลูบุนกา (lubunca)
สีสันไม่จาง และเสียงเราก็เช่นกัน

ด้วยการร่วมงานกับศิลปิน/ผู้กำกับ Onur Karaoğlu อูซูนกสร้าง ‘เสียงร้องแห่งประวัติศาสตร์ข้ามเพศ’ A Trans History Sung การแสดงข้ามศาสตร์ที่ถักทอองค์ประกอบของการแสดง, ละครเวที, และดิจิทัลอาร์ต การแสดงนี้เปิดตัวที่การไลฟ์สดในอินสตาแกรม บนบัญชีที่สร้างขึ้นโดยเฉพาะ A Trans History Sung. หลังจากนั้น การแสดงดิจิทัล กับคอมเมนต์จากผู้ชมทางบ้าน ภาพที่แบ่งปันกันมา และเรื่องเล่าย้อนกลับทั้งหลาย ก็ถูกตัดต่อเข้ารวมกันเป็นวิดีโอสี่จอ ที่แสดงในฐานะส่วนหนึ่งของงานการแสดง Volksbühne Berlin's Next Waves Theater program.

การแสดงนั้นทำให้เห็นจุดสำคัญหนึ่งในชีวิตของอูซูน ที่เห็นได้ในการตัดสินใจอันเฉียบแหลมที่จะย้ายไปอยู่ที่เบอร์ลิน ตลอดการแสดงนั้น อูซูนเล่าเรื่องที่สำคัญในชีวิตเธอในฐานะคนข้ามเพศในอิสตันบูล สลับกันกับการแสดงบทเพลงที่สำคัญทั้งในทางส่วนตัวและส่วนรวม ศิลปินเองสะท้อนออกมาว่า “เราฟังความทรงจำของฉัน ความทรงจำที่เรามีร่วมกัน สร้างอนุสรณ์สถานดิจิทัล; แม้ฉันจะออกจากอิสตันบูลไป บัญชีอินสตาแกรมนี้จะยังยืนยงอยู่เป็นคำประกาศ การจากลานั้นยากกว่าหรือการยังอยู่? ใครถูกบีบบังคับให้ลา? ในการแสดงนี้ ฉันจากไป แต่มันเป็นการจากลาที่ฉันปรารถนาอย่างแท้จริงงั้นหรือ?”

ในปี 2021 อูซุนได้แรงบันดาลใจจากผลงานสุดกวนที่โมสาร์ทเขียนให้เพื่อนของเขาอย่าง “Leck mich im Arsch (เลียตูดฉัน)“ และนำมันมานำเสนอใหม่ ดัดแปลงบทประพันธ์แบบแคนนอนสี่ท่อนของโมสาร์ทมาทำเนื้อเพลง ‘ลูบูนกา’ Lubunca และอัดเสียงร้องเปล่า ๆ ของมัน อูซูนสร้าง Koli Canon (แคนนอนของคู่ขา). แคนนอน — รูปแบบการประพันธ์และเทคนิคดนตรีที่ตั้งอยู่บนหลักการแห่งการเลียนแบบ โดยทำนองที่ถูกเลียนจะถูกเล่นในเวลาที่วางไว้ ทับซ้อนกันไปมากับทำนองอื่น — มันน่าสนใจตรงแนวโน้มทางการเมืองของมัน แต่ละเสียงที่สอดประสานกันกับทำนองเดิมที่ถูกเล่นซ้ำ เจือปนไปด้วยโทนเสียงที่ต่างกัน สร้างตำแหน่งแห่งที่ของตนภายในกรอบดนตรีที่มีร่วมกัน และก่อให้เกิดการผสมผสานของการแสดงออกส่วนบุคคลและความไร้ตัวตนร่วมกัน

งาน “Koli Canon” ขับร้องโดยสี่ตัวตนที่สร้างขึ้นมา: Butch Berna, Dikiz (Voyeur) Jülyet, Madame Sipsi, และตัว Kübra Uzun เอง อยู่ในฉากของงานน้ำชาที่บ้านของอูซูน แคนนอนคลี่คลายทำนองของมันไป เรื่องเล่าที่เกี่ยวพัน ขบขัน และส่งพลังของตัวละครเหล่านี้ก็เผยภาพของมันไป ตัวตนเหล่านี้ที่อูซูนเรียกว่า “เพื่อนใหม่” ที่เธอเพ้อพกขึ้นมาล้วนเตือนให้นึกถึงจักรวาลของฮูยซุซ วีรจิน, มูเรน, และบูเลนท์ เออร์ซอย: ตัวตนสไตล์แคมป์ (camp) ระดับตำนาน ผู้ที่อูซุนแยกตัวออกมาทางการเมือง ถึงจะเอาสไตล์ของพวกเขามาใช้ พอบวกเข้ากับเรื่องราวชีวิต, สไตล์, เครื่องแต่งกาย, เนื้อเพลง, และเสียง Koli Kanonu จัดวางตัวเองในฐานะเอ็มวีที่ประกอบไปด้วยงานศิลปะซึ่งใช้วิธีการสร้างโลกแบบเควียร์ ในวิดีโออีกชิ้น “Jülyet's Habanera” อูซุนตีความผลงานของบีแซจากคาร์เมนใหม่ กับเนื้อเพลงในลูบูนกา โดยสวมใส่เหล่าตัวตนของเธอ ในตัวตนของ Dikiz Jülyet เธอร้องว่า

‘ก้นนี่เป็นของฉัน นมนี่เป็นของฉัน
ฉันจะเอาใครมันก็เรื่องฉันเองจะตัดสินใจ
ฉันจะเลือกเองว่าจะทำอะไร:
หนุ่มน้อยหรือป๋าหรือใคร ๆ ก็ตาม’

ผลงานการละคร ชีวิต และตัวตนต่าง ๆ ของคูบราอูซุนสร้าง 'โรงละครแห่งชีวิตประจำวันที่ไม่มีวันสิ้นสุด ซึ่งมากำหนดความเป็นจริง' ทำลายระยะห่างระหว่างศาสตร์แห่งการมี (ontology) อยู่และการแสดง เธอไม่เคยแสดงบุคลิกภาพที่เธอไม่ได้ประดิษฐ์ขึ้นเอง เพราะมันไม่มีชีวิตในอดีตหรืออนาคตของพวกมัน การแสดงของเธอดำเนินต่อไปใน 'โครงการสร้างโลก' ของเธอ นั่นคือ มัน 'พยายามสร้างโลก ที่แนวคิดของ 'โลก' แตกต่างจาก 'ความเป็นสาธารณะ' ... แตกต่างจากชุมชนหรือกลุ่ม เพราะมันจำเป็นต้องรวมผู้คนมากกว่าที่จะระบุได้ พื้นที่มากกว่าที่จะวางแผนที่ได้เกินไปกว่าจุดอ้างอิงไม่กี่จุด รูปแบบของความรู้สึกที่สามารถเรียนรู้ได้มากกว่าที่จะยืมมาจากสังคม'

Read Past Protodispatches here

* * *

TÜRKÇE

Trans ilham perisi ve anne: “Biz”in içindeki “ben” ve “ben”in içindeki “biz”

Küratör Alper Turan, gelenekçi bir bakış açısıyla cinsiyetlendirilen ilham perisi kavramını yeniden tanımlayarak hem yerel hem de uluslararası sanatçılar için trans bir ilham perisi olan sanatçı/performansçı Kübra Uzun, nam-ı diğer Q-BRA üzerine yazdı.

Alper Turan & Kübra Uzun 3 gün önce

Bu PROTODISPACH için Alper Turan, Kübra Uzun’un kendi iradesini nasıl ortaya koyduğunu ve Bülent Ersoy, Zeki Müren ve Huysuz Virjin’in sanatsal mirası da dâhil olmak üzere Türkiye’deki son kırk yıllık LGBTQIA+ tarihine ilişkin bilgi birikimini nasıl paylaştığını yazıyor.

Kübra Uzun; Bülent Ersoy, Zeki Müren ve Huysuz Virjin’in sanatsal çizgisinde çağdaş bir persona’lar bütünü olarak ortaya çıkıyor. Hem bu üç selefinin mirasının varisi hem de onların tam karşısında bir noktada. Kübra Uzun’un işleri ve persona’ları bir yandan başına buyruk bir yandan da birbiriyle iç içe geçmiş durumda; ister sahnede olsun isterse de sahnenin dışında, benimsediği queer tarzlar her zaman performatif bir yapıda. Ya da belki daha doğru bir ifadeyle, Uzun için sahne sonsuz bir alan ve orada performans hiç bitmiyor. Kübra Uzun, nam-ı diğer Q-BRA, İstanbul’da yaşayan bir şarkıcı, söz yazarı, performans sanatçısı ve DJ, ve de aynı zamanda LGBTQIA+ hakları aktivisti, mikro-ünlü, devrimci bir trans anne ve topluluk organizatörü.

Bülent Ersoy’un hayatını bitmek bilmeyen bir ıstıraba dönüştüren darbenin hemen ardından, çalkantılı 1980 senesinde doğan Uzun; Bülent Ersoy ve Huysuz’un yıldızlaşmasını sağlayan kişisel özgürlükler olgusunun gelişmesine izin veren Türkiye neoliberalizminin ilk yıllarında büyüdü. Büyüme çağını kültürel ve toplumsal bir dönüşümün ortasında geçirdi. Daha dokuz yaşındayken müziğe karşı ilgi duymaya başladı. Müzik kariyerine yönelik arzuları, babasının annesine yönelik saldırgan tavırları ve Uzun’un bu duruma bizzat tanık olması nedeniyle sekteye uğradı ve yaşadığı bu travma yüzünden Moskova P. I. Tchaikovsky Konservatuarı’nın piyano bölümünün seçmelerini tamamlayamadı. Teselliyi ve kendini ifade etme şansını lise müzik gruplarında buldu, müzikal oyunculuk çalışmalarını sürdürdü ve kendini tiyatro prodüksiyonlarına ve müzikallere kaptırdı. Ayrıca pop ikonlarından Candan Erçetin ve Nilüfer’e vokalistlik de yaptı.

Bu süre zarfında kendi mahrem alanı olan ev içerisinde ilk cross-dresser deneyimlerini yaşamaya başladı. İşten ya da okuldan döndüğünde peruk takıyor ve makyaj yapıyor, çeşitli takma adlar altında çevrimiçi sohbet sitelerine giriyordu. Bu durum sadece anonimlik ya da anlık bir dönüşümün heyecanıyla ilgili değildi; onu büyüleyen şey bu performansa verilen tepkiler ve gerçekleştirdiği performansın kendi içerisinde daha fazlasına dönüşme potansiyelini bandırıyor olmasıydı. “Yanlış bedende sıkışıp kalma” anlatılarının aksine, onun yolculuğu erkek/kadın ikilemine ya da derinlerde yatan bir kadın olma arzusuna dayanmıyordu. Tam tersine, bu süreçten keyif aldığı ve performansın tadını çıkardığı için bu yola girmişti. Hormon tedavisi, burun estetiği, meme büyütme ve lazer tedavileri sonrasında 2015 yılında Kübra Uzun doğmuş oldu.

Uzun, geçiş sürecinden sonraki üç yıl boyunca seks işçiliği yaptı. Yeni bir bedenle yaşamında nasıl hareket edeceğini sorguladığı, gördüğü ve deneyimlediği bir süreçten geçti. Uzun siyah saçları, gösterişli kıyafetleri ve femme-fatale tavrıyla hiperseksüel bir fem persona sergiledi. Rosza Daniel Lang/Levitsky, “fem” kavramına ilişkin analizlerinde şunları ileri sürer: ”Fem olmak… görünür olmak anlamına geliyordu… Kendinizi tanınır kılmak demekti, böylece yardıma ihtiyacınız olduğunda çevrenizdekiler sizi tanıyacak ve yardıma ihtiyaç duyduklarında arkanızda olacağınızı bileceklerdi. Fem tarzı, sahiplenicisinin diğer queer’lerle belirgin bir şekilde özdeşleşmiş olduğunu gösterir”¹. İşte bu fem tarz, Uzun’un görünürlük anlayışının temelini oluşturuyor – Ersoy, Müren veya Huysuz’a benzeyen uhrevi bir diva performansı sergilemektedir, ancak bir farkla: sahnesi onun hayatıdır ve bu sahne aracılığıyla bir destek yapısı inşa etmektedir.

Uzun, bedensel keşif yolculuğunun ilk dönemlerinden itibaren yarattığı bu persona’ları yaygınlaştırdı ve performans sergilemek için eline geçen her fırsatı değerlendirdi.Örneğin, Vintage Porn ²adlı erken dönem video işinde aryalar söyler ve gündelik hayatındaki seks işçiliği performansını bir kamera objektifi aracılığıyla görünür kılarak yeniden canlandırır, değişen memelerini ve müşteriler için nasıl amuda kalktığını veya onlarla nasıl konuştuğunu sergiler.

İlham perisi Q-BRA

Yıllar geçtikçe Uzun, hem yerel hem de uluslararası sanatçılar için bir trans ilham perisi olarak kendisini kabul ettirdi ve gelenekçi bir bakış açısıyla cinsiyetlendirilen ilham perisi kavramını yeniden tanımladı. Tarihsel olarak ilham perisi, yaratıcısının sevgilisi, eşi ve yakın arkadaşıdır. Mizahları, karizmaları, bilgelikleri, incelikleri ve erotizmleri nedeniyle ilham perileri hep pasif bir ilham kaynağı olarak algılanmıştır. Bir trans ilham perisi olarak Uzun, salt nesneleştirmenin ötesine geçerek bir çalışmanın numunesi ya da deneği olmaya indirgenmeyi kesinlikle reddeder. O sadece merak uyandıran, durağan bir ötekilik imgesi olarak sınıflandırılamaz; erkek bakışı üzerinden taciz edilemez. Uzun, kamera karşısında sergilediği performansta, bir başkası tarafından yönetilse bile, kendi iradesini ortaya koyar ve kendi kaderini tayin etme gücünü tartışmasız bir netlikle pekiştirir. Böylelikle esarete meydan okuyarak bedeni, görünüşü veya anlatısı üzerinde sahiplik iddiasında bulunacak her türlü hiyerarşik konumu geçersiz kılan bir yaşam tarzı, bir performans, bir persona yaratır. Uzun, yarattığı imgeyi zaman zaman beraberindekilere sunuyor ve böylece personaları üzerinden (kültürel) sermaye edindiren bir temsili mümkün kılıyor olsa da, bu durumun kendisi bir sömürü olarak asla düşünülemez. Aksine, onun iştiraki çok sayıda veya çok çeşitli benliklerini ayrıştırarak onları yeni arkadaşlara dönüştürmeye yardımcı oluyor.

Uzun’un ilham perisi olarak yaptığı işler doğası gereği işbirlikçidir. İlham perileri tarihsel olarak sanatçılara göz kulak olan, öğreten, akıl hocalığı yapan veya onları destekleyen insanlardan farklı bir kategori olarak kabul edilir. Uzun, göz kulak olma meselesini bir nevi yeniden anlamlandırıyor; onun ilham periliği başkaları için alanlar yaratarak onlarla işbirliği yapmak ve onlara ilham vererek destek olmaktan geçiyor.

Zamanla kendine yer edindikçe sosyal hayata yeniden dâhil olan Uzun, DJ’liğe adım attı ve böylece yeni bir kişilik yarattı: Q-BRA. DJ’lik, onun geçmiş deneyimlerini arzularıyla harmanlamasına, müzik ve gece hayatı sahnesinde benzersiz bir varlık sergilemesine, sahneye çıkabilmesine ve ortak bir alan yaratmasına olanak sağladı. Onun yarattığı DJ setleri, queer atalardan alınan örneklerin zenginliğiyle ve topluluğun kendine ait ses arşivi aracılığıyla azınlık yaşamını yeniden canlandıran birer “ses yolculukları” ve “ruh hali heykelleri”dir.³ O, sadece şarkı çalmakla yetinmedi. Köklerini unutmayarak, müzikallerden ve aryalardan bir kolaj oluşturarak kabare tarzı bir yaklaşımla eş zamanlı olarak canlı performanslar da sergiledi. Performanslarının ötesinde Uzun, genç nesil trans ve queer bireyler için dönüştürücü bir trans anne figürü olarak da hareket ediyor; Batı’daki drag race şovlarında popüler olan podyum yürüyüşleri ve balo salonu sahnelerinden uyarlanarak yerelleştirilen bir tarzda sahneye çıkan yeni nesillerin performans dünyasına dâhil olmasına öncülük ediyor.

Video: Kübra Uzun, Elmas Gözlüklerimiz, Pera Müzesi, 2021⁴

Uzun, bir video röportajında sözlerine ben diye başlayıp biz diye devam ederek birey ile kolektif arasındaki o bölünmez bağı vurguluyor ve ben’in biz, biz’in de ben içindeki o iç içe geçen özdeşliğinin altını çiziyor:

“Sahnede olduğum, olduğumuz, şarkı söylediğim, söylediğimiz, performans yaptığım, yaptığımız her an, bizim için, varoluşumuz adına, varoluşumuzu besleyen, haykırdığımız anlar, kendimizi ifade ettiğimiz anlar oluşları adına başlı başına aslında aktivizmin öğesi, o anların her biri. O yüzden her birimiz, tüm queer’ler, her bir performansımız neticesinde aktivizmin öğesi oluyoruz.”

Uzun’un selefleri

1980 yılının buhranlı bir sonbahar akşamında, askeri darbenin Türkiye demokrasisini sonsuza dek değiştirmesinden hemen önce, trans şarkıcı Bülent Ersoy sahneye çıkarak beklentilere meydan okudu. Geçiş sürecini halkın gözü önünde yaşayan Ersoy, hormon tedavisini merak eden bir izleyici kitlesiyle karşı karşıyaydı. İzleyicilerin, Ersoy’un yeni yaptırdığı memelerini göstermesi için yaptığı tezahüratlar, kişisel özgürlüklerin tehdit altında olduğu bir dönemde, alelade bir sansasyondan ziyade, güçlü bir ‘kendi kaderini tayin etme’ beyanı sayılabilecek cesur bir teşhircilik anına yol açtı. Savcılar bu durumun Türkiye’nin ahlaki değerlerine zarar verdiğini ve bu yapılanla Ersoy’un yasalarca kabul edilmeyen kadınlığını ironik bir şekilde kabul ettirmeye çalıştığını iddia ederek söz konusu eylem hakkında suç duyurusunda bulundular. Ersoy’un avukatı ise, devletin Ersoy’u erkek olarak görmesi nedeniyle, memelerinin teşhir edilmesinin bu standartlar altında uygunsuz olmadığını savunarak karşı çıktı. 1980’lerdeki rejim bu “genel ahlaksızlığı” ortadan kaldırmak adına, “kıyafetleri ve sahnedeki davranışlarıyla erkekten çok kadına benzeyen” Ersoy ve diğer sanatçıları hedef alarak kadından erkeğe trans ve cross-dresser sanatçılar için sahne yasağı getirdi.⁵ Bu yasak, sonrasında sahnelerle sınırlı kalmayıp trans bireylere yönelik işkence, görünüşlerinde zorla değişiklik ve şehirlerden sürgün edilme de dâhil olmak üzere yaygın bir zulme dönüştü.

“Toplumun yüz karası” olarak etiketlenen Ersoy bu duruma, cinsel azınlıkların topyekûn kötü bir durumda olduğunu vurgulamak için “biz” ve “ben” arasında gidip gelen sözler içeren “Yüz Karası” adlı şarkısıyla yanıt verdi:⁶

Kimimiz köşelerde, kimimiz dillerde
Çekeriz biz bu derdi, her birimiz bir yerde

Sende feryat ederdin, düşsen böyle bir derde
Felek yazarken kaderimi, melekler ağlamış göklerde (…)

Geçirdiği beden uyum ameliyatından sonra Ersoy, cinsiyetinin tanınması ve performanslarına getirilen yasağın kaldırılması için ciddi hukuki mücadeleler vermek durumunda kaldı. Mahkemeler, bedensel özerkliği kısıtlayan katı tıbbi ve yasal yorumlara atıfta bulunarak, onu “erkek eşcinsel” olarak sınıflandırdı ve dolayısıyla kadınlığını tanımayarak cinsiyet geçişinin meşruiyetini reddetti. Ersoy’un Türkiye’deki sahne varlığını geri kazanması ve “pembe kimlikli” bir kadın olarak yasal anlamda tanınması sekiz yıl sürdü; diğer yandan bu kazanım yeni oluşan neoliberal hükümetin de kendisine özgü “özgürlük” anlayışını yansıtan bir kilometre taşı oldu.

Ancak Ersoy, deneyimlediği bu cinsiyet ve cinsel kimlik yolculuğuna rağmen LGBTIQ+ hakları savunuculuğunu benimsemedi. Bunun yerine, muhafazakâr ve milliyetçi idealler doğrultusunda hareket ederek LGBTIQ+ topluluğundan uzaklaştı ve hatta İstanbul’daki 2016 Onur Yürüyüşü’nün gerçekleştirildiği günde, eşcinseller zorbaca engellenirken Cumhurbaşkanı’nın iftar yemeğine katıldı. Bu tarihten bir ay sonra ise trans aktivist Hande Kader tecavüze uğramış, parçalanmış ve yakılmış bir halde ölü olarak bulundu. Saldırgan ve otoriter Erdoğan rejimi altındaki Türkiye, Avrupa’daki trans cinayetlerinin merkez üssü haline geldi.

Ersoy’un yanı sıra Huysuz Virjin ve Zeki Müren gibi cinsiyet normlarına meydan okuyan önemli isimler de halka açık gösteri ve yayın yasaklarıyla karşı karşıya kaldı. “Türkiye’nin Liberace’ı” lakaplı Müren, yalnızca müzik yeteneğiyle değil, aynı zamanda militarist rejim içinde seküler bir sembol olarak; taşralı, modern-öncesi, Batılı olmayanın tam zıttını temsil etmesi nedeniyle de kutsanıyordu. Müren’in mini eteklerden platform ayakkabılara kadar giderek daha gösterişli bir hal alan kostümleri, cinselliğinin bir ifadesi olmaktan çok, onun kendine özgü tarzıydı. Abartılı görünümüne rağmen, ortalama bir Türk erkeğinden ziyade Sezar, Brütüs ya da uzaydan gelen prense benzeyen bir tarzı olduğunu iddia ederek cinselliğiyle ilgili imaları reddetti.⁷ Bu esnada Müren, perde arkasında gey kulüplerini destekledi ve yüksek profilli erkeklerle ilişkiler yaşadı. Yine de, medyadaki tasvirleri ve filmlerdeki rolleri aracılığıyla oluşturulan kamusal kişiliği, onu heteroseksüel olarak gösterecek şekilde özenle seçilmişti. Ulaşılamayan aşk ve melankoli temalarındaki müziği, dinleyicilerinde derin yankılar uyandırdı ve onun en derindeki duygularını ifade ettiği bir araç haline geldi. Müren’in oldukça geniş olan diskografisi, imkânsız aşkı, terk edilme korkusunu ve “onunla dinleyicisi arasındaki iletişimin vazgeçilmez aracı” olan melankoliyi haykıran şarkılarla dolu:⁸

Hiç kimseye söylenmeden
Hasretimiz bilinmeden
Gizli gizli görünmeden
Rüyalarda buluşuruz
Bu şarkıyla kavuşuruz

O dönemki rejimin militarist yansımalarına uygun olarak, Müren’in hayranları bir süre sonra ona “Paşa” demeye başladı. Bu lakabı gururla benimseyen Müren de lakabın manasına uygun olarak kamuoyunun dikkatini ışıltılı halinden uzaklaştırıp erkeksi bir bedene yönlendirdi. Şehir efsanesine göre, bir keresinde kendisine bu lakap sorulduğunda Müren, “Eğer bana Paşa derlerse ibne diyemezler” diye cevap vermiştir.⁹ Ancak bu koruyucu kalkan onun askeri angajmanını kalıcı bir hale dönüştürdü. Sahnede kalp krizi geçirerek hayatını kaybeden Müren, tüm mal varlığını Türk asker ve gazilerine yardım eden Mehmetçik Vakfı’na bıraktı. Bu kararın, dünyanın en büyük eşcinsel porno arşivine sahip olduğu ileri sürülen Türk ordusunu kızdırmak ve köşeye sıkıştırmak için kurnazca bir hareket olup olmadığını söylemek zor.¹⁰Bugün ne yazık ki hem şarkılarının telif hakları hem de kamuoyundaki imajı Türk ordusunun kontrolünde; Müren’in biyografisi yayınlanamıyor ve şarkılarını cover’lamak isteyenlerin orduya telif ücreti ödemesi gerekiyor.

Müren, Ersoy ve Huysuz büyük ölçüde queer selefler olarak görülürken aynı zamanda açık sözlü olmadıkları ve kendilerini “açıklayacak” kadar cesur olmadıkları için eleştirildiler. Burada toplumsal cinsiyet algısını bozan kişileri queer insanlar olarak tanımlama fikrini kendi içimde sorguluyorum; bunun hem anakronik hem de Batı merkezli olmasının yanı sıra kimlik kategorisinin gereksiz bir kısıtlaması olduğunu düşünüyorum. Kamuya mal olmuş isimlerden şeffaflık ve açılma performansı beklemiyorum, çünkü onlar da güvencesiz durumdalar. Onların queer olmak yerine queer kişiliklere/tarzlara sahip olduklarını veya queer eylemlerde bulunduklarını görmek isterim; Türk toplumunun kolektif hafızasına çoktan yerleşmiş olan queer dönemeçleri ve stratejileri kendi kafamda oturtmak için onların hayatlarına ve eserlerine bakmayı tercih ediyorum.

Pandemi, Türkiye’deki birçok LGBTIQ+ gece hayatı sanatçısını işsiz bıraktı ve güvencesiz durumlarını daha da kötüleştirdi. Bu durum karşısında Uzun, Türkiye ve Hollanda’dan queer sanatçıların dijital sanat, performans ve etkinliklerini sunmak için sosyal medya ve video konferanstan yararlanan çevrimiçi bir platform olan Through the Window‘un kurucu ortağı oldu. Hem görünürlük hem de finansal destek sağlayan bu girişim, yalnızca yeterince temsil edilmeyen yerel sanatçıları öne çıkarmakla kalmadı, aynı zamanda geleneksel sanat ortamının dışındakilere de işlerini yaratmaları ve paylaşmaları için ilham verdi. Uzun’a göre bu proje sadece sanatın sergilenmesinden ibaret değildi, aynı zamanda kendini ifade etmek ve bağlar kurmak için ortak alanlar yaratmak ve fiziksel mekânların kapanmasıyla oluşan boşluğu doldurmakla da ilgiliydi.

Kübra Uzun, ALAN 2020, 2021

Hiç bitmeyen performans

2020’nin Pride sezonu yaklaşırken Uzun, direniş ruhunu müziğe kanalize ederek ALAN2020’yi yarattı.¹² Şarkı bir nevi o yılki Onur Yürüyüşü’nün marşı oldu. Camiadan insanlar büyük bir hevesle şarkı eşliğinde dans ettikleri videoları paylaştı ve daha sonra bu görüntüler son bir video klipte bir araya getirildi. Şarkının sözlerinin bir kısmı şöyle:

Yeter be isyan, ölümüne isyan

Hadi canım yandan, ondan bundan

Rak rak şak şak, Gururla dön bak

Kolay olmadı hiç kazanmak

Özgürüm aşkım!

Nefret batsın çiçekler açsın

Açsın saçsın dağlar taşsın

Yeditepe yedi renk lubunyayız biz

Renkler solmaz susturamazsın

Sanatçı/yönetmen Onur Karaoğlu ile işbirliği yapan Uzun, tiyatro, müzikal ve dijital sanatların unsurlarını bir araya getiren disiplinlerarası bir performans olan A Trans History Sung‘ı¹³ hayata geçirdi. Bu performans ilk kez Instagram’ın canlı yayın özelliği aracılığıyla, A Trans History Sung için oluşturulan bir hesapta yayınlandı. Daha sonra bu dijital performans, izleyici yorumları, paylaşılan resimler ve diğer meta-anlatılarla birlikte Volksbühne Berlin’in Next Waves Theater programının bir parçası olarak sergilenen dört kanallı bir videoya dönüştürüldü.

Performans, Uzun’un hayatındaki çok önemli bir an olan Berlin’e taşınma kararına odaklanıyor. Performans boyunca Uzun, bir trans olarak İstanbul’daki hayatından önemli hikâyeler anlatıyor ve bunların arasına kişisel ve kolektif anlam taşıyan şarkı performanslarını serpiştiriyor. Sanatçı, “Anılarımı, ortak hatıraları dinliyoruz, dijital bir anıt yaratıyoruz; İstanbul’dan ayrılsam bile bu Instagram hesabı bir anı olarak kalacak. Gitmek mi daha zor, yoksa kalmak mı? Kim gitmek zorunda kalıyor? Bu performansla ben gidiyorum ama gerçekten arzuladığım şey gitmek mi?”

2021 yılında Uzun, Mozart’ın arkadaşları için yazdığı “Leck mich im Arsch (Kıçımı Öp)” gibi muzır kanonlarından esinlenerek yeni bir yaklaşım sundu. Mozart’ın dört kısımdan oluşan kanonunu Lubunca sözlerle uyarlayan ve akapella olarak kaydeden Uzun, Koli Kanonu’nu yarattı. Bir başlangıç melodisinin belirli bir zaman aralığında daha fazla parça tarafından taklit edildiği, taklit prensibine dayalı bir müzikal form ve teknik olan Kanon, politik önermesi açısından ilginçtir. Her ses, aynı melodiyi armonize ederken, onu benzersiz şekilde farklı tonlarla besler, böylece onları ortak bir müzikal çerçeve içine yerleştirerek kişisel ifade ile kolektif anonimliğin bir karışımını elde eder.

“Koli Kanonu”, Uzun’un hayat verdiği dört kurgusal kişi tarafından söyleniyor: Butch Berna, Dikiz Jülyet, Madam Sipsi ve Kübra Uzun’un kendisi. Uzun’un evindeki sıradan bir çay buluşmasının arka planında geçen kanon, bu karakterlerin iç içe geçmiş, esprili ve güçlü anlatılarını gözler önüne seriyor. Uzun’un “yeni arkadaşlar” olarak adlandırdığı ve onlar için eleştirel kurgular ürettiği bu yeni karakterler, Huysuz Virjin, Zeki Müren ya da Bülent Ersoy’un evrenlerini anımsatıyor: Uzun’un tarzlarını benimsemesine ve örnek almasına rağmen politik olarak ayrıştığı kanonik karakterler. Kurgusal hayat anlatıları, tarzlar, kostümler, şarkı sözleri ve sesle birlikte Koli Kanonu, kendini queer bir karşı-kamusal dünya yaratma tarzını kullanan sanat işleriyle tamamlanmış bir müzik videosu olarak konumlandırıyor. Bir diğer video olan “Jülyet’s Habanera” da ise Uzun, Bizet’nin Carmen‘deki ikonik parçasını, yine Lubunca sözlerle ve kendi personalarını somutlaştırarak yeniden yorumluyor. Uzun’un personalarından Dikiz Jülyet bize şu sözlerle sesleniyor:

Minço benim, tita benim

Kime ne, istediğime veririm

Tüm şovşaklar, balamozlar

Sırayla, teker teker seçerim

Kübra Uzun’un yaşamı, eserleri ve persona’ları “gerçek olanı belirleyen sonsuz bir gündelik yaşam tiyatrosu” yaratıyor. Ontoloji ile performans arasındaki mesafeyi ortadan kaldırıyor ve asla kendi var etmediği bir kişiliğin kimliğine bürünmüyor, personaları o anda var oluyor Performansı onun bir “dünya yaratma projesi”ni, tıpkı kamu kavramı gibi, “bir topluluk ya da gruptan öte” olduğu dünyalar yaratma çabasını sürdürüyor. Kübra Uzun’un çabaladığı farklı bir dünyadır; burası “tanımlanabileceğinden daha fazla insanı, birkaç referans noktasının ötesinde haritalanabileceğinden daha fazla alanı, doğuştan gelen bir hak olarak deneyimlenmekten ziyade öğrenilebilecek duygu biçimlerini zorunlu olarak içermektedir.” ¹⁴

Kübra Uzun, Jülyet’in Habanerası’ndan bir kare, 2022

Çeviri: Erdem Gürsu

Rosza Daniel Lang/Levitsky, ‘‘Our Own Words: Fem & Trans, Past & Future,’’ e-flux 117(Nisan 2021): 20.
Vintage Porn – Part I, 2014. Yönetmen: Emre Busse & Burak Erkil, Yapımcı: Pornceptual, Oyuncu: Q-BRA, Performans: Selin Tural, Makyaj: Deniz Eda Göze, Müzik: “Votre Toast” – Bizet, “Vogue – Madonna https://vimeo.com/110359301.
Paul Miller, “Algorithms: Erasures and the Art of Memory,” Audio Culture: Readings in Modern Music içinde, ed. Christoph Cox ve Daniel Warner, güncellenmiş baskı (Bloomsbury Academic, 2017), 472.
https://www.youtube.com/watch?v=Iv28guYlqU4 Pera Müzesi için, Istanbul. Yönetmen: Alper Yıldırım ve İpek Çınar; Görüntü yönetmeni: İlkin Eskipehlivan; Yapımcılar: Çiçek Çocuk, Alper Yıldırım ve İpek Çınar; Muzik: Çiçek Çocuk; Mix and Mastering: Barış Ergun; Styling: Antresx; Makyaj: Tusidi.
"Bülent Ersoy giyimini düzeltmesi için emniyete çağrılarak uyarıldı,” Milliyet, 28 Ocak, 1981.
Başak Ertür ve Alisa Lebow, “Coup de Genre: The Trials and Tribulations of Bülent Ersoy,” Theory & Event 17.1 (2014).
Martin Stokes, “The Tearful Public Sphere: Turkey’s ‘Sun of Art,’ Zeki Müren”, Music and Gender: Perspectives from the Mediterranean içinde, ed. Tullia Magrini (Chicago: the University of Chicago Press, 2003), 307-328.
Eser Selen, “The Stage: A Space for Queer Subjectification in Contemporary Turkey,” Gender, Place & Culture 19.6 (2012): 738.
Selen, “The Stage,”737.
Yakın zamana kadar, Türkiye’de eşcinsel erkeklerin “hasta” olduğu gerekçesiyle askerlik yapmaya elverişli sayılmamasına binaen, zorunlu askerlik hizmetinden muaf olmak isteyen eşcinsel erkekler, cinsel yönelimlerini doğrulamak için özellikle pasif bir rolde cinsel ilişkiye girdiklerine dair fotoğraf veya video kanıtı sunmak zorunda bırakılıyordu.
https://www.npr.org/2022/06/27…
Müzik: Mx. Sür ve Kübra Uzun; Söz: Kübra Uzun; Yönetmen: Efe Mine; Yapımcı: XSM Recordings; Mixing: Salih Topuz; Mastering: Çağan Tunalı; Mx. Sür ve Kübra Uzun’un Kostüm Tasarımı: AntreSx; Mx. Sür & Kübra Uzun’un Makyajı: tusidi; Çeviri: Willie Ray & Madır Öktiş.
Video versiyonu: https://vimeo.com/485413101/ddddcc338f; Instagram sayfası: @atranshistorysung Tasarlayan ve Performansı Gerçekleştiren: Kübra Uzun, Tasarlayan ve Yöneten: Onur Karaoğlu, Video Kurgu ve Ses: Emre Kaya, Kamera: Metin Akdemir FOX, Arya Sezer, Çeviri: Nazım Dikbaş, Onur Karaoğlu
Lauren Berland ve Michael Warner. “Sex in public.” Critical inquiry 24.2 (1998): 558

Read Past Protodispatches here