15 MAYIS, 2023

---

15 MAYIS, 2023

LOOPHOLE OF RETREAT: CONVENING OTHERWISE

Simone Leigh and Rashida Bumbray discuss an intertwined practice of building cultural infrastructures with care, friendship, and generosity, with Laura Raicovich

Simone Leigh and Rashida Bumbray

Türkçe versiyonu için lütfen aşağı kaydırın.
คลิกที่นี่เพื่อดูข่าวประชาสัมพันธ์ภาษาไทย

Laura: An important aspect of the conversation I have witnessed unfolding over the past several years between the two of you, one that has been ongoing for a very long time, has been about building cultural infrastructure. You’ve both been enacting ways of working, being, and doing that does not abide by established rules. And that’s profound. Building infrastructures that allow for undoing and remaking, like the Loophole of Retreat, is so necessary.

Let’s start by going back to the first Loophole of Retreat. What inspired you to organize the conference in the first instance at the Guggenheim in 2018?

Simone: Building this platform was a very natural process at the Guggenheim because I was so supported there. It was one of the most organized museums I’ve ever worked with, and I was very close to Katharine Brinson and Susan Thompson. I had some experience with the Guggenheim’s commitments to education because I used to interact with their Education Department as a children’s art teacher when I worked for Studio in a School.

Originally, I thought I’d call “Loophole“ “Carte Blanche” because I wanted to have a conference that didn’t have a focus on Blackness or really anything specific, in the title, and that didn’t really have a title at all so that people would have to focus on the authors instead of some specific idea. I wanted to address the absence of the intellectual work of Black women as fodder for the making of and experience of art. In the artworld there was this assumption that if I’m talking about my life, then “it’s about gender.” If I’m talking about my life, then “it’s about race.” It follows that these are specific minoritarian concerns and, therefore, unnecessary, or special interest at best. That’s a smear that’s been used for so many years. I’m tired of that. I also have made a point of describing Black women as my primary audience. I realize in retrospect that this was the first step to building a platform. There were very important theorists—Sylvia Wynter, Hortense Spillers, Saidiya Hartman, and Christina Sharpe—who were not considered as essential for contemporary art as say Foucault or Hannah Arendt. They were saying and doing things so pertinent to so many folks working in the art world. Outside of a few interventions, for example Leslie Hewitt and Omar Berrada’s critical sessions over at Cooper Union (Intra-Disciplinary Seminar public lecture series), these women were largely being ignored as core curriculum by the Art world.

We’ve shown that there’s no need for gatekeeping. We have opened the doors wider, and everyone became more powerful. We didn’t lose anything with those gestures. And this is a way we can move through the world, the art world, ethically.

I also liked the experiment of letting intellectuals choose their own topics and operate more like artists as opposed to these conferences that are very rigid in their focus. I thought that would be interesting. So that was my part. I collaborated with Saidiya Hartman and Tina Campt who both worked on Loophole of Retreat Guggenheim and its subsequent publication in e-flux. But what happened in Venice is really Rashida’s work. She organized the Loophole of Retreat Venice. For me, it was building the platform and bringing it to Venice. Making it happen. That became the big job, which was a new job for me. But I feel like I grew in the process. Yeah. You know, I really had to fight for it.

Laura: Somewhat weirdly, the experience of Loophole of Retreat in Venice, as a physical place, was the ultimate Loophole of Retreat. Rashida, can you talk about the way you conceptualized the conference unfolding in this particular city, how you imagined organizing the spaces of the conference to create such a specific atmosphere?

Rashida: One of the things that was so incredible was that women from all over the world got to be in Venice during the Biennale, to see the American Pavilion, to see the Scottish Pavilion, to see these pavilions that, for the first time, were presenting the work of Black women. I think there was this question early on about whether people were going to come. Which was shocking to us because, one, we had been at the first Loophole of Retreat, which was sold out to the rafters. And then two, we knew that everyone wanted to come to Venice to see the American Pavilion. And so people were trying to decide, should I come in April? Should I come for Loophole of Retreat? Or should I come to both? We just knew that the real question would be, “How are we going to fit all of these people?” as opposed to, “Will anyone show up?”

We also focused on how to make sure that the experience was fully considered for, as Simone says, the Black women intellectuals who were invited, that they had full freedom, and that the invitation was equitable for each person. So if you were a performer, we provided both time to perform and made sure that there was real technical support. We built a stage in the middle of a former pool, which was really the genius of our partners in Italy (A Consulting), who were incredible and completely understood what we were doing from the very beginning.

As Simone said, she really fought for Loophole to be a part of her American Pavilion project, which meant she personally hired people to work on this. We had a full team because Simone created that infrastructure within her studio. So Susan Thompson was the link between the Guggenheim to Venice. And Greta Hartenstein, who used to work at the Whitney overseeing performance, was there to organize the performances as a technical director. And then Daphne Hernandez, who worked with me at Open Society Foundations, had been in the music industry. So we had all these women working to ensure that everyone had what they needed and that we were able to pull it off at a high level.

You talk about Venice as the ultimate loophole. And it’s interesting because the first time that I came to Venice in 2015, it was because Thelma Golden got a grant from the Ford Foundation to bring ten Black curators. And it was such a coveted invitation because, if you’re not coming from a level of privilege in the art world, you may never have the opportunity to see the Biennale. So I think the distance between what happened in 2015 and last fall is really important. It was incredible to see a thousand Black women from such diverse positionalities within art show up, whether they hailed from academia, whether they were curators, or whether they were artists. Everyone who attended Loophole could have been a speaker or performer. That was one of the most incredible things about the audience. And Lorraine O’Grady said that she felt like she was “speaking to herself,” which was both hilarious and also wonderful. She said that every time she told a joke; she knew the people around her would get it immediately without explanation.

Simone: We were able to build a sense of comfort and community that we normally don’t have in these spaces because we’re normally so isolated from each other.

Laura: Loophole dispatched the narrow and flat view of representation in the most profound ways. Now that it’s been nearly a year since you opened the American Pavilion, Simone, and six months since the last Loophole, what do you think when you reflect on it? Did it meet your expectations? What happened that you didn’t anticipate but loved?

Simone: My exhibition at the Pavilion, as well as the Loophole of Retreat, were successful beyond my wildest dreams. It did cost me, however, and I am wrapping up a year of self-care behind it. I’m really fortunate to have been able to make the time and space to really recover. But the reason I think it was successful is because I’m 55 years old, and I wasn’t 35 when this challenge came to me.

Laura: Can you unpack that? Because I think you’re saying something really important.

Simone: At this point in my career, I know who I am as an artist. I understand my strengths and limitations. It's not something that I could be pushed around on. I’m clear. Rashida and I are going on two decades of collaboration for example. We know who we are to each other. I have relationships that thread through multiple experiences.

This being said, it was the actual self-knowledge and emotional resources that were the most important thing to get through the process because the stakes were so high. The costs were high, and for everyone connected to the project, it felt like the biggest opportunity in their careers. And this created a very difficult and confusing kind of terrain.

If I had been younger I could have been steamrolled by one entity or another. It would have been hard to avoid. But in my 50s, I've already raised a girl in New York City. It's really hard to scare me, you know what I mean? Or to make me feel overwhelmed because I raised a girl in New York as a relatively poor person while making art!. There's nothing the art world can throw at me that's harder than that. So I think it helped that my career was not accelerated when I was young. So many people helped me all along the way, and I’m so fortunate for this, but I wasn’t handed my career. I had to really fight for it. Being this age, I think it just put me in the right frame of mind to accomplish this task.

Laura: This is such an salient point. And one of the things that is hugely impressive about the way that you have navigated this whole period in your career, I would say, is the intense intellectual and creative generosity that you have woven into the work that you’re doing. And that goes obviously beyond the physical artworks, but not excluding them. I’m thinking about your film work, the collective works, I’m thinking about so many aspects of the work you and Rashida have done as long term collaborators. How has that impacted you? How did that ongoing generosity of intellect, of spirit, of creativity, of resource sharing, and of all kinds impact the way that you approached this work in Venice in particular?

Rashida: I think the most generative aspect of my relationship with Simone is that she trusts me. And I’m so grateful that Simone trusted me implicitly, especially for something that was as important as Loophole in Venice. Simone allowed me to really be in charge of who was there, how we organized it, and what the days looked like. And it was such an incredible gift for me. I still really marvel that you trusted me, Simone, to make a project at this level. But as you said, we’ve been working together for over 20 years. And Simone has been there for the things that I’ve done, particularly with my work at Open Society Foundations. She came to Marrakech, where I organized a meeting of artists from around the world. So I feel like we have a shared ethos about how we center the Global South and how we center Black women.

You know, there are so many kinds of intellectual work. This really allowed for an opening around what Loophole could be. We knew that it would be a global gathering and was inspired by historical events like FESTAC 77, for example, and also inspired by our work with curator Bisi Silva when we went to Senegal for ASIKO in 2014. We understood that bringing people together is intense intellectual work, which is really important to everyone’s practices. And this kind of interdependence, as well as elevating Black women who are so influential aesthetically and intellectually yet are somehow overlooked, is an ethos that Simone and I share. Loophole in Venice was the ultimate way to solve all of these things by giving people this platform. And the people we engaged were at many different levels in their careers and levels of visibility, and all of them are doing integral work. But because of the way that the art world works and because of the way academia works, they might not already have an appropriate platform.

One of the things that I loved about the first Loophole was that, instead of lamenting the lack of appropriate platforms, it just created the space that was needed. That’s what we did again in Venice. We said, “These are women who are important to all of our work, whether they are working in performance or film or poetry. How do we not only give them to each other and create a space where they can see each other, but also create a space where the world can hear from them directly?” We were fighting against being unnamed references, something that we’ve all suffered as Black women making art, or working in academic spaces, or, in my case, even in philanthropy. People really think that you’re source material or something and that they can just borrow your ideas without crediting you. And I think that Loophole really means that these women and their ideas are documented for the rest of time, whether it’s on YouTube and the live stream or the book that we’re going to create. It is a really important political gesture, especially because this is such an intense moment for women’s rights in the world. It’s such an intense moment on many levels. We talked about the protests in France; it’s an important moment for workers’ rights in the world. It’s an important moment for so many political urgencies that impact Black women. And as the Combahee River Collective told us, if Black women have rights and have platforms and resources, then we know it will mean that we all do, right? Simone has often talked about Black women as a primary audience for her work. And that’s why. You can see how different the moment of Loophole in Venice was from even ten years ago. And that is really incredible. And yes, the whole experience surpassed our wildest dreams in terms of the success of what we thought it could be. And in many ways, I struggle to describe it because I think it’s something that’s actually indescribable.

Laura: And its impacts are definitely still unfolding.

Rashida: Yes, still unfolding and hopefully will inspire things to come.

Simone: I just want to say one thing, which I think is true for both me and Rashida. Rashida did this thing after 25 years, not just two. This is really a life’s work. And I feel the same about my exhibition at the Pavilion. Lessons and relationships going back decades supported me to get this work done. And I feel like this was very much on display.

Rashida: Absolutely. I think so, too. I love that you said that. There were friends that I grew up dancing with who were at Loophole. And I think some of the principles that we learned in dancing school, like the idea of dancing “full out” is always at play. Full out, because they would tell you, “No marking, dance full out!” And this is something that I take into the art world. I ask myself, “What is the fullest version of myself?” How do I bring this fullness to everything? To curation? How do I bring myself to creating the emotional tenor of a space, which I think was really important at Loophole. We wanted people to feel comfortable. For example, my best friend, Gingie McLeod, who I have known since Montessori school, called it the safest place she’d ever been. This was so special because we were in an Italy that had just elected a fascist president. I never thought that Europe would be the safest place for a group of Black women, but somehow, we made it so. We were very intentional about each aspect of the conference. There was a film room. You could sit with many different films by many of the participants, some of whom were unable attend or didn’t speak directly— Tourmaline’s film was being screened. Alberta [Whittle], who had the Scottish Pavilion, her film was also there. There was a room that was just for rest. You could sit and catch up on your email and not have to take a boat all the way back to the hotel. Some people used it to take a nap. And children were welcomed, and there were spaces for them as well. This all came out of imagining a dream space that truly centered on us. And I think it was hugely successful; even though it was painstaking for us to consider all of these details, we figured it out.

Laura: You had children, you had elders, you had people from so many different geographies with different levels of jet lag! I remember going to the first day and just seeing this stream of Black women walking down the Riva dei Schiavoni, you know, the main drag on the waterfront in Venice. And I was like, “Oh, I know where I’m going.” There were women greeting us at the boat, and so many reunions were unfolding. It was a singular experience. And that’s even before we got to the conference! So the things that happened on the stages and in the performance areas and everywhere in between were just so beautiful.

And then what happened with the presentations. I really felt your desire to underdefine what people might contribute to foreground the self-determination that is so central to both the Pavilion and Loophole. Of course, you had guideposts, like the directives medicine, maroonage, manual, sovereignty, and magical realism. They’re meaningful, each of them, to the kind of cosmology that you were building at Loophole. But they weren’t overly prescriptive. I think they were helpful, especially for the people who are accustomed to going to conferences that not only have subjects, but where each panel is named and each speaker has a theme.

So I wanted to ask you both about what’s coming next. Is Loophole going to continue, maybe in a different geography? Might it have a different form? It was so powerful to be in that audience at the Guggenheim and again in Venice. I would love to revisit those experiences in a different way. How are you thinking about creating the book?

Rashida: I think with the book we really want to give people, like you said, an alternate way to experience Loophole. And we also are thinking of including the essays from the first Loophole as well, because Tina Campt, who co-organized that first iteration with Saidiya Hartman, who also advised on this iteration as well, actually did the work to edit and publish them online. So we want to consider putting those essays in the book as well. As to the question of another Loophole, we’re trying to figure out what’s necessary and not just recreate it for the sake of recreating it. Simone can also speak to this. We want to be sure it makes sense because one of the hardest parts of it was the fundraising. And because Simone had to do another whole job last year on the fundraising, that’s definitely a consideration.

Simone: I’m grateful for that experience but I do not want to be fundraising all the time. (Laughter). Also, I’ve always been very resistant to the idea that if something was great, we have to do it again and again. I’ve walked away from a lot of successful projects because it was time. The Be Black Baby party is a good example that could have gone on forever, or Black Women Artists for Black Lives Matter could have gone on forever, and there were different reasons why those projects really just needed to close. They had their day, and I feel like that’s the reason why it’s art and not some form of capitalism.

I would never want to feel that we did something to dilute the power of the first two Loopholes. I would want it to be just as strong if we did do it again. I think that all of our attention right now, or all my intention, is really focused on getting it documented, because I agree with you, there's a whole community of people out there that I realize my work will only reach if there are books. Videos and even my exhibitions aren't necessarily going to reach what I think is a significant part of my audience. So I'm thinking about making some books and maybe taking charge of a little bit of the language around the work and the way it's described.

Laura: Think that’s really wise and also incredibly important. We all have books on our shelves that we go to all the time; plus, it provides a different valence to the work as well. Of course, there was something ineffable in the air, the energy of the space, that is just not transferable to a book form. But that doesn’t mean a book couldn’t provide a totally different valence of meaning to the project. Looking at a series of texts and images and seeing them as potential (or actual) conversations that are happening side by side one another. There were incredible coincidences of language and histories told and conversations had between all of these amazing people at Loophole that I’d like to revisit in a material book.

I have one more question, and it goes back, Simone, to something that we talked about a while back. It was your mic drop moment at the 2015 Creative Time Summit, also in Venice, when you said, “We may need to go back underground.” Can you speak to your thinking and feelings then and what the relationship between that moment and being back in Venice for Loophole and Sovereignty?

Simone: I'm just thinking back that I was there at Creative Time without Rashida to talk about the Free People's Medical Clinic (FPMC). Now, why wasn't Rashida there? That's a really good example of the kind of erasure that she and I have had to endure our whole careers, and that I've witnessed happening to so many others. I was talking about going underground as something that I had realized that was specifically important in African American traditions of resistance. During the process of creating the FPMC I learned about the work of the United Order of Tents. They have worked mostly in secret for over 150 years. Also several people engaged in bible study were gunned down in Mother Emmanuel church while we were organizing FPMC. After Nat Turner’s rebellion, that same church went underground and met in secret for 35 years after Black churches were banned in 1834. Working underground is an essential tool. I tried to reenact this work at New Museum with “Home Economics,” wherein a group of girls studied herbalism, feminism, and Taiko drumming while the museum was closed. Aimee Meredith Cox worked with me on this project. I didn’t allow photography because I see it as a form of surveillance. I wasn't even really thinking about maroonage and other diaspora traditions of hiding or hiding in plain sight. The strategy of less visibility, I thought, could be helpful in a field where creating more visibility was always a goal. It was more of an intellectual historical offering. Now that you mention it. The point of view of Harriet Jacobs’s loophole of retreat is also underground.

You know, the thing I’m really proud of is something that Rashida and I have done together over the last 20 years. We’ve shown that there’s no need for gatekeeping. We have opened the doors wider, and everyone became more powerful. We didn’t lose anything with those gestures. And this is a way we can move through the world, the art world, ethically. You don’t have to compromise on your core ethics to become successful. And I’m really proud that we’ve become successful on our own terms.

* * *

TÜRKÇE

Loophole of Retreat: Başka türlü bir araya gelmek

Simone Leigh ve Rashida Bumbray, Laura Raicovich ile birlikte, kültürel altyapılar inşa etmenin özen, arkadaşlık ve alicenaplıkla iç içe geçen bir uygulamasını konuşuyor.

Laura: Son birkaç yıldır ikinizin arasında dönen ve benim de tanık olduğum konuşmaların önemli bir yönü, çok uzun süredir de devam etmekte olan, kültürel altyapı inşa etmekle ilgiliydi. İkiniz de yerleşik kurallara uymayan çalışma, var olma ve yapma biçimleri olduğunu belirtiyorsunuz. Oldukça derin bir mesele bu. Loophole of Retreat gibi, bozup yeniden yapmaya izin veren altyapılar inşa etmek çok gerekli.

O halde, ilk Loophole of Retreat‘e^[1] geri dönerek başlayalım. Konferansı ilk olarak 2018 yılında Guggenheim’da düzenlemeniz için size ilham veren şey neydi?

Simone: Platformu Guggenheim’da inşa etmek gayet doğal bir süreçti, çünkü oradan oldukça iyi destek görmüştüm. Çalıştığım en organize müzelerden biriydi ve Katharine Brinson ve Susan Thompson’a çok yakındım. Guggenheim’ın eğitim konusundaki taahhütlerine ilişkin öncesinde bazı deneyimlerim olmuştu, çünkü Studio in a School’da çalışırken çocuklar için resim öğretmeni olmam sebebiyle onların Eğitim Departmanı ile etkileşim halindeydim.

Başlangıçta, Loophole carte blanche derim diye düşünmüştüm çünkü başlıkta Siyahlığa ya da gerçekten belirgin başka bir şeye odaklanmayan ve gerçekten bir başlığı olmayan bir konferans yapmak istedim. Böylece insanlar belirli bir fikir yerine kişilere odaklanmak durumunda kalacaklardı. Siyah kadınların entelektüel çalışmalarının yokluğuna dikkat çekerek buradan doğru sanatın yaratımı ve deneyimlenmesini ele almak istedim. Sanat dünyasında şöyle bir ön kabul vardı: eğer ben kendi hayatımdan bahsediyorsam, o zaman bu “toplumsal cinsiyetle ilgili” bir şeydir. Ya da eğer ben kendi hayatımdan bahsediyorsam, o zaman bu “ırkla ilgili” bir şeydir. Ardından da bunların azınlıklara özgü belli kaygılar olduğu ve bu nedenle de lüzumsuz veya en iyi ihtimalle benim kendi ilgilendiğim hususlar olduğu sonucuna varılıyor. Bu yıllardır kullanılagelen bir yaftalama. Bundan bıktım. Ayrıca bugüne kadar Siyah kadınları hep birincil hitap ettiğim kitle olarak tanımlamaya da dikkat ettim. Geriye dönüp baktığımda bunun bir platform oluşturmanın ilk adımı olduğunu fark ediyorum. Çağdaş Sanat için bir Foucault ya da Hannah Arendt kadar gerekli görülmeyen, Sylvia Wynter, Hortense Spillers, Saidiya Hartman ve Christina Sharpe gibi teorisyenler vardı. Onlar sanat dünyasında çalışan pek çok insanla ilgili pek çok şey söylüyor ve yapıyorlardı. Leslie Hewitt ve Omar Berrada’nın Cooper Union’daki eleştirel oturumları (Intra-Disciplinary Seminar’ın halka açık konferans serisi) gibi birkaç müdahalenin dışında, bu kadınlar Sanat dünyası tarafından temel konular anlamında büyük ölçüde göz ardı ediliyordu.

Odak noktaları çok katı olan bu konferansların aksine, entelektüellerin kendi konularını seçmelerine ve daha çok sanatçı gibi faaliyet göstermelerine izin veren bu deneysellik de ayrıca hoşuma gitti. Bunun ilginç olacağını düşündüm. Bana düşen kısmın da öyle. Saidiya Hartman ve Tina Campt ile işbirliği yaptım ve ikisi de Guggenheim’daki Loophole of Retreat için ve ardından da e-flux’ta yayınlanması için çalıştı. Ama Venedik’te olanlar gerçekten Rashida’ya aitti. Venedik’teki Loophole of Retreat’i o organize etti. Benim için durum platformu oluşturmak ve Venedik’e getirmekti. Gerçekleşmesini sağlamaktı. Ama bu büyük bir iş haline geldi, benim için de yeni bir deneyim oldu. Ama bu süreçte büyüdüğümü hissediyorum. Evet. Yani, bunun için gerçekten savaşmak zorunda kaldım.

Laura: Biraz garip bir şekilde, Venedik’teki Loophole of Retreat deneyimi, fiziksel bir mekân olarak köşelerine çekilmek zorunda bırakılanların tekrar alanlara dönüş yeri gibiydi. Rashida, bu şehirde ortaya çıkan konferansı nasıl kavramsallaştırdığınızdan, konferansın mekânlarını bu kadar özel bir atmosfer yaratacak şekilde düzenlemeyi nasıl hayal ettiğinizden bahsedebilir misiniz?

Rashida: Bu kadar inanılmaz olan şeylerden biri, dünyanın her yerinden kadınların Bienal sırasında Amerikan Pavyonunu, İskoç Pavyonunu görmek için, ilk kez Siyah kadınların çalışmalarını sunan bu payvonları görmek için Venedik’te olması gerektiğiydi. İlk başlarda insanların gelip gelemeyeceğine dair kafalarda sorular vardı sanırım. Ama bu tereddüt bizim için şaşırtıcıydı, çünkü birincisi, ilk Loophole of Retreat’te tıka basa dolu bir şekilde tüm biletleri satmıştık. Ve ikincisi de, herkesin Amerikan Pavyonunu görmek için Venedik’e gelmek istediğini biliyorduk. Ve insanlar karar vermeye çalışıyordu, Nisan ayında mı gelmeliyim? Loophole of Retreat’e mi gelmeliyim? Yoksa ikisine de mi gelmeliyim? Ama biz “Birileri gelir mi?” sorusunun aksine asıl sorunun “Tüm bu insanlara uyacak bir şeyi nasıl ayarlarız?” olduğunu biliyorduk.

Simone’un da dediği gibi, bu deneyimin davet edilen Siyah kadın entelektüellerin tamamı için kapsayıcı olduğundan, ve bu kadınların tam özgürlüğe sahip olduklarından ve de bu davetin her biri için adil olduğundan nasıl emin olacağımıza da odaklandık. Diyelimki bir performans gerçekleştireceksiniz, biz hem bu performans için gereken zamanı sağladık hem de gerçek anlamda bir teknik desteğe erişimi olduğundan emin olduk. Eski bir havuzun ortasına bir sahne inşa ettik, elbette bu gerçekten inanılmaz bir ekip olan ve en başından beri ne yaptığımızı tamamen anlayan İtalya’daki dahi ortaklarımız (A Consulting) sayesinde oldu.

Kendisinin de belirttiği gibi, Simone, Loophole’un Amerikan Pavyonu projesinin bir parçası olması için gerçekten için çok çabaladı, bu konuda çalışması için, parasını kendi cebinden ödeyerek, yeni insanlar işe aldı. Dört başı mamur bir ekibimiz oldu, çünkü Simone kendi stüdyosunda bu gerekli altyapıyı oluşturmuştu. Örneğin, Susan Thompson, Guggenheim ile Venedik arasındaki bağlantıyı sağlıyordu. Ve bir zamanlar Whitney’de performans sorumlusu olan Greta Hartenstein, teknik müdür olarak performansları organize etmek üzere iş başındaydı. Ve ayrıca benimle Açık Toplum Vakıflarında çalışan Daphne Hernandez ise müzik işini üstlenmişti. Yani, herkesin ihtiyaç duyduğu şeye sahip olmasını sağlamak ve bunu üst düzeyde başarabilmemiz için tüm bu kadınlarla beraber çalıştık.

Venedik’in tam bir loophole olduğunu söylüyorsun. İlginçtir, çünkü 2015’te Venedik’e ilk gelişim, Thelma Golden’ın Ford Vakfı’ndan on Siyah küratör getirmesi için bir hibe almış olması nedeniyleydi. Ve bu çok imrenilen bir davetti, çünkü sanat dünyasında belirli bir ayrıcalık seviyesinden gelmiyorsanız, Bienali görme fırsatınız asla olmayabilir. Bu yüzden 2015’te olanlarla geçtiğimiz sonbahar olanlar arasındaki kat edilen mesafenin gerçekten önemli olduğunu düşünüyorum. İster akademiden gelsinler, ister küratör olsunlar, ister sanatçı olsunlar, sanat alanındaki bu kadar çeşitli konumlardan binlerce Siyah kadının orada olduğunu görmek inanılmazdı. Loophole’a katılan herkes konuşmacı olabilir veya performans gerçekleştirebilirdi. Bu da oradaki kitle ile ilgili en inanılmaz şeylerden biriydi. Ve Lorraine O’Grady, “kendi kendine konuşuyormuş” gibi hissettiğini söylemişti, bu hem komik bir durum hem de harika bir şeydi. Her yaptığı şakada, etrafındaki insanların açıklama yapmadan hemen anlayacağını biliyor olduğunu söyledi.

Simone: Normalde bu alanlarda sahip olmadığımız bir rahatlık ve topluluk duygusu inşa edebildik, çünkü normalde birbirimizden çok izole edildik.

Laura: Loophole, temsilin yalın ve bütünsel halini en derinlikli yollarla aktarmış oldu. Simone, Amerikan Pavyonu’nu açalı neredeyse bir yıl oldu ve son Loophole’dan bu yana altı ay geçti, bu durumu göz önüne aldığında ne düşünüyorsun? Beklentilerinizi karşıladı mı? Tahmin etmediğiniz ama hoşunuza giden ne oldu?

Simone: Pavyondaki sergim ve Loophole of Retreat, en çılgın hayallerimin de ötesinde başarılıydı. Ancak bana pahalıya mal oldu ve neredeyse özbakımla geçen bir yılı geride bırakıyorum. Gerçek manada kendime gelebilmek için zaman ve alan yaratabildiğim için cidden şanslıyım. Ama sonucun başarılı olduğunu düşünmemin nedeni 55 yaşında olmam ve böylesi zor bir süreç karşıma geldiğinde 35 yaşında olmamamdı.

Laura: Bunu biraz açabilir misin? Çünkü bence çok önemli bir şey söylüyorsun.

Simone: Kariyerimin bu noktasında sanatçı olarak kim olduğumu biliyorum. Güçlü yönlerimi ve sınırlarımı anladım. Bunlar benim gözümü korkutan şeyler değil. Bu konuda netim. Örneğin Rashida ve ben yirmi yıllık bir işbirliğini devam ettiriyoruz. Birbirimize karşı kim olduğumuzu biliyoruz. Bir çok deneyimle pişen ilişkilerim var.

Bununla birlikte, riskler çok yüksek olduğu için bu süreçten geçebilmek için en önemli şey gerçekten kendini tanıma ve duygusal kaynaklardı. Maliyetler yüksekti ama projeye gönülden bağlı herkes için kariyerlerindeki en büyük fırsatmış gibi hissettirdi. Ve bu çok zor ve karmaşık bir alan yarattı.

Daha genç olsaydım, şu ya da bu sebebin altında ezilip kalabilirdim. Bundan kaçınmak zor olurdu. Ama 50’li yaşlarımda, halihazırda New York’ta kız çocuğu büyütmüş biri olarak, beni korkutmak gerçekten zor, anlıyor musun? Ya da sanat yaparken New York’ta nispeten fakir bir insan olarak bir kız çocuğu büyüttüğüm için beni yılgın hissettirmek de zor. Sanat dünyasının üzerime atabileceği bundan daha zor bir şey yok. O nedenle gençken kariyerimin aşırı hızlı ilerlememiş olmasının bana yardımcı olduğunu düşünüyorum. Bu yolda pek çok insan bana yardım etti ve bunun için çok şanslıyım ama kariyerim öylece ellerime verilmedi. Bunun için gerçekten savaşmak zorundaydım. Bu yaşta olmanın bu görevi başarmak için beni doğru ruh haline soktuğunu düşünüyorum.

Laura: Bu çok önemli bir nokta. Ve kariyerinizin tüm bu dönemlerinde izlediğiniz yol hakkında son derece etkileyici olan şeylerden birinin, yaptığınız işe kattığınız yoğun entelektüel ve yaratıcı zenginlik olduğunu söyleyebilirim. Ve bu açıkça somutlaşmış sanat eserlerinin ötesine geçiyor, ama onları dışlamıyor. Film çalışmanızı, kolektif çalışmalarınızı ve Rashida ile uzun süreli yol arkadaşları olarak yaptığınız bu işin pek çok yönünü düşünüyorum. Bu sizi nasıl etkiledi? Akla, ruha, yaratıcılığa, kaynak paylaşımına ve diğer her türlü şeye dair halihazırdaki bu zenginlik, özellikle Venedik’teki bu işe yaklaşma şeklinizi nasıl etkiledi?

Rashida: Simone ile olan ilişkimde beni üretken olmaya sevk eden en iyi şeyin onun bana güvenmesi olduğunu düşünüyorum. Simone’un özellikle Venedik’teki Loophole kadar önemli bir konuda bana güvenmiş olmasına çok minnettarım. Simone, benim, oraya kimin katılacağı, bunu nasıl organize edeceğimiz ve günlerin akışının nasıl olacağı gibi konularda gerçekten sorumlu olmamın önünü açtı. Ve bu benim için inanılmaz bir armağandı. Bu seviyede bir proje yapmam için bana güvenmene hâlâ hayret ediyorum Simone. Ama dediğin gibi, 20 yılı aşkın süredir birlikte çalışıyoruz. Ve Simone yaptığım şeylerde, özellikle de Açık Toplum Vakıflarındaki çalışmalarımda, hep yanımdaydı. Dünyanın dört bir yanından sanatçılarla bir buluşma düzenlediğimde Marakeş’e geldi. Bu da bana Küresel Güneyi nasıl merkezlediğimiz ve Siyah kadınları nasıl merkezlediğimiz konusunda ortak bir ahlakımız olduğunu hissettirdi.

Biliyorsunuz, pek çok entelektüel çalışma var. Bu buluşma, Loophole’un nasıl bir şey olabileceğine dair bir girizgah yapmayı sağladı. Lopphole’un küresel bir buluşma olacağını biliyorduk ve örneğin FESTAC 77 gibi tarihi buluşmalardan ilham aldık, bunun yanı sıra 2014 yılında ASIKO için Senegal’e gittiğimizde küratör Bisi Silva ile yaptığımız çalışmalardan ilham aldık. İnsanları bir araya getirmenin yoğun bir entelektüel çalışma olduğunu ve herkesin pratikleri için gerçekten önemli olduğunu kavradık. Ve Simone’un ve benim için bu türden bir karşılıklı dayanışmanın kendisi, en az estetik ve entelektüel açıdan ne kadar etkili oldukları ortada olan, ancak bir şekilde göz ardı edilen Siyah kadınların hak ettiği değeri elde etmesi kadar önem verdiğimiz bir durum. Venedik’teki Loophole, insanlara bu platformu sağlayarak, tüm bunları çözmeye dair nihai bir yöntem oldu. Ve her ne kadar yollarımızın kesiştiği bu insanların kariyerleri ve görünürlükleri farklı seviyelerde olsa da aslında yaptıkları işler bir tür bütünsellik oluşturuyor. Ne yazık ki sanat dünyasının işleyiş biçimi ve akademinin işleyiş biçimi nedeniyle, bu insanlar çoğu zaman kendilerine uyan bir platforma sahip olmayabiliyor.

İlk Loophole hakkında sevdiğim şeylerden biri de söz konusu uygun platformların yokluğuna üzülmek yerine ihtiyaç duyulan bu alanı yaratmasıydı. Venedik’te yaptığımız da buydu. Biz, “İster performans, ister film, ister şiir alanında üretiyor olsunlar, bu kadınlar bizim yaratmaya çalıştığımız tüm bu şeyler açısından önemliler. Onları sadece biraraya getirmek ve yalnızca birbirlerini görebilecekleri bir alan yaratmak yerine, aynı zamanda tüm dünyanın onları doğrudan duyabileceği bir alanı nasıl yaratırız?” dedik. İsimsiz referanslar olmamak için savaşıyorduk, sanat yapan, akademik alanlarda ve hatta benim durumumda hayırseverlik işlerinde çalışan Siyah kadınlar olarak hepimizin şikayetçi olduğu bir şeydi bu. İnsanlar gerçekten sizin kaynak malzeme falan olduğunuzu ve size atıfta bulunmadan fikirlerinizi ödünç alabileceklerini düşünüyorlar. Ve bence Loophole gerçekten bu kadınların ve fikirlerinin, ister YouTube’da, ister canlı yayında, isterse yayınlayacağımız kitapta olsun, ileriye dönük olarak kayıt altına alınması anlamına geliyor. Bu politik olarak gerçekten önemli bir duruş, özellikle de içinde bulunduğumuz an dünyadaki kadın hakları açısından çok yoğun bir an olduğu için. Birçok düzeyde çok yoğun bir an. Fransa’daki protestolardan bahsettik; dünyadaki işçi hakları için önemli bir an mesela. Siyah kadınları etkileyen pek çok siyasi aciliyet içeren hususlar için önemli bir an bu. Ve Combahee River Collective’in bize söylediği gibi, Siyah kadınların hakları varsa, platformları ve kaynakları varsa, bunun hepimizin de bunlara sahip olduğumuz anlamına geleceğini biliyoruz, değil mi? Simone, sık sık, çalışmalarının birincil kitlesinin Siyah kadınlar olduğundan bahsetti. İşte tam da bu yüzden. Venedik’teki Loophole’un, zamanının on yıl öncesine göre ne kadar farklı olduğunu görebilirsiniz. Ve bu gerçekten inanılmaz. Ve evet, tüm bu deneyim, başarabileceğimizi düşündüğümüz şeyler açısından en çılgın hayallerimizi bile aştı. Ve birçok yönden bunu tarif etmekte zorlanıyorum, çünkü bunun aslında tarif edilemez bir şey olduğunu düşünüyorum.

Laura: Ve kesinlikle etkileri hâlâ görülmeye devam ediyor.

Rashida: Evet, hâlâ görülüyor ve umarım gelecekteki şeyler için de ilham verici olur.

Simone: Sadece bir şey söylemek istiyorum, bence bu hem ben hem de Rashida için geçerli. Rashida bunu 25 yılın ardından yaptı, iki yılın değil. Bu gerçekten bir hayat işi. Pavyondaki sergim için de aynı şeyi hissediyorum. Onlarca yıldan beridir çıkardığım dersler ve kurduğum ilişkiler bu işi yapabilmemde benim desteğim oldu. Ve bence bu gayet ortada.

Rashida: Kesinlikle. Ben de böyle düşünüyorum. Bundan bahsetmen hoş oldu. Loophole’da birlikte dans ederek büyüdüğüm arkadaşlar vardı. Ve bence dans okulunda öğrendiğimiz bazı prensipler, örneğin “dolu dolu” dans etmek gibi, her zaman geçerli şeyler. Dolu dolu, çünkü size “Kandırmaca yok, dolu dolu dans et!” derlerdi. Ve bu benim sanat dünyasında da uyguladığım bir şey. Kendime soruyorum, “Kendimin en dolu hali nedir?” Bu doluluğu tüm her şeye nasıl aksettirebilirim? Küratörlüğe mesela? Loophole için gerçekten önemli olduğunu düşündüğüm, bir mekânın duygusal akışını yaratma hususunda kendimi nasıl ortaya koyabilirim? İnsanların kendilerini rahat hissetmelerini istedik. Örneğin, Montessori okulundan beri tanıdığım en iyi arkadaşım Gingie McLeod, burayı şimdiye kadar bulunduğu en güvenli yer olarak adlandırdı. Bu çok özeldi çünkü faşist bir cumhurbaşkanını yeni seçmiş olan bir İtalya’daydık. Avrupa’nın bir grup Siyah kadın için en güvenli yer olacağını hiç düşünmemiştim, ama bir şekilde öyle kıldık. Konferansla ilgili tüm herşeye dair niyetimiz gayet netti. Örneğin bir film odası vardı. Pek çok katılımcının çeşitli filmleriyle buluşabiliyordunuz, birebir katılamayan ya da gelip konuşamayanların ki de dahil olmak üzere… Tourmaline’in filmi gösteriliyordu. İskoç Pavyonu’ndaki Alberta’nın [Whittle] filmi de oradaydı. Sadece dinlenmek için bir oda vardı mesela. Orada oturup e-postanıza bakabiliyor ve böylece bir kayığa binip de otele geri dönmek zorunda kalmıyordunuz. Bazı insanlar orayı biraz kestirmek için kullandı. Tabii, çocuklar da düşünülmüştü, onlar için de alanlar vardı. Bütün bunlar, gerçekten bize odaklanan bir rüya alanını hayal etmekten çıktı. Ve bence son derece başarılıydı; tüm bu detayları düşünmek bizim için zahmetli olsa da, bunu başardık.

Laura: Çocuklar vardı, yaşlılar vardı, uzun uçuş saatlerinden dolayı öyle ya da böyle yorgun düşen farklı coğrafyalardan gelmiş insanlar vardı! İlk güne katılmak için yola çıktığımda Venedik kordonboyundaki ana cadde Riva dei Schiavoni’de yürüyen Siyah kadın selini gördüğümü hatırlıyorum. Ben de birden, “Hah, hangi yöne gitmem gerektiğini biliyorum,” olmuştum. Teknede bizi karşılayan kadınlar vardı ve pek çok kavuşma anı yaşanıyordu. Eşsiz bir deneyimdi. Daha konferansa gelmeden öncesi böyleydi! Yani sahnelerde, performans alanlarında ve aralarda olup biten her şey çok güzeldi.

Ve sonra gelelim sunumlarda olanlara. Hem Payvon hem de Loophole için çok önemli olan kendi kaderini tayin hakkını ön plana çıkarmak için insanların neye katkıda bulunabileceğinin ucunu açık bırakma isteğinizi gerçekten hissettim. Elbette, tıp, kölelik karşıtı direniş, el emeği, egemenlik ve büyülü gerçekçilik gibi direktiflerin yazılı olduğu yönlendirme tabelalarınız vardı. Her biri, Loophole’da inşa etmekte olduğunuz o bir nevi kozmoloji için anlamlıydılar. Ama aşırı yönlendirmeci değillerdi. Özellikle de sırf bir konusu var diye değil de, daha çok her panelin adının bilindiği ve her konuşmacının bir temasının olduğu türden konferanslara gitmeye alışkın kişiler için faydalı olduklarını düşünüyorum.

Bu yüzden ikinize de bundan sonra ne olacağını sormak istedim. Loophole devam edecek mi, belki farklı bir coğrafyada? Farklı bir formu olabilir mi? Guggenheim’da ve de Venedik’te o seyirciler arasında olmak çok güçlüydü. Bu deneyimleri farklı bir şekilde yeniden yaşamayı çok isterim. Bu arada kitabı nasıl yapmayı planlıyorsunuz?

Rashida: Kitapla insanlara, sizin de dediğiniz gibi, Loophole’u deneyimlemenin gerçekten alternatif bir yolunu sunmak istiyoruz diye düşünüyorum. Ayrıca ilk Loophole’daki yazıları da eklemeyi düşünüyoruz, çünkü o ilk versiyonu Saidiya Hartman ile birlikte düzenleyen ve de bir çok tavsiyede bulunan Tina Campt, onları düzenleyip çevrimiçi yayınlama işini yapmıştı zaten. Bu yüzden bu yazıları da kitaba koymayı değerlendirmek istiyoruz. Başka bir Loophole olacak mı sorusuna gelince, biz şu an neye ihtiyaç olduğunu anlamaya çalışıyoruz, sırf yeniden yapmış olmak için yapmaya çalışmıyoruz. Bundan Simone da bahsedebilir gerçi ama, bir anlamı olduğundan emin olmak istiyoruz, çünkü bu işin en zor kısımlarından biri maddi kaynak bulmaktı. Ve Simone geçen yıl sırf kaynak yaratmak gibi başlı başına ayrı bir işi daha üstlenmek zorunda kaldı, bu kesinlikle dikkate alınması gereken bir şey.

Simone: Bu deneyim için minnettarım ama hep de kaynak yaratan olmak istemem. (kahkaha). Ayrıca, sırf bir şey harika oldu diye bunu tekrar tekrar yapmamız gerektiği fikrine karşı her zaman çok dirençli oldum. Geçmişte birçok başarılı projeden elimi eteğimi çekmişliğim var, çünkü öyle yapmanın zamanı geldiğine inandım. Be Black Baby (Siyah Bebek Ol) partisi mesela iyi bir örnek, sonsuza dek sürebilirdi ya da Black Women Artists for Black Lives Matter (Siyah Hayatlar Önemlidir diyen Siyah Kadın Sanatçılar) da sonsuza dek sürebilirdi ama bu projelerin gerçekten bitmesini gerektiren farklı nedenler vardı. Miadlarını doldurmuşlardı, işte tam da bu nedenle onlar kapitalist bir şey değil de sanatsal bir iş oluyor diye düşünüyorum.

İlk iki Loophole’un etkisini azaltacak bir şey yaptığımız duygusunu asla hissetmek istemem. Eğer tekrar yaparsak, onlar kadar güçlü olmasını isterim. Bu yüzden şu anda tüm dikkatimizin ya da tüm niyetimin gerçekten kayıt altına alma işine odaklandığını düşünüyorum, çünkü size katılıyorum: Dışarıda, çalışmalarımın ancak kitaplar olduğu müddetçe ulaşacağının farkında olduğum koca bir insan topluluğu var. Videolar ve hatta sergilerim, izleyici kitlemin önemli bir kısmını oluşturduğunu düşündüğüm kesime ulaşmayabilir. Ve çalışmalarım hakkında gerçekten önemli, etkili ve hatta ilginç olacağını düşündüğüm bir şekilde yazma görevini üstlenen bir Rosalind Krauss veya herhangi bir sanat tarihçisinin olmadığının farkındayım. Bu yüzden bazı kitaplar yapmayı ve belki de biraz da olsa eserin etrafındaki dilin ve anlatılma şeklinin sorumluluğunu da üstlenmeyi düşünüyorum.

Laura: Bunun gerçekten akıllıca ve aynı zamanda inanılmaz derecede önemli olduğunu düşünüyorum. Hepimizin raflarında sürekli başvurduğu kitapları var; ayrıca esere de farklı bir değer katacaktır. Tabii ki, oradaki havada tarif edilemez bir şey vardı, mekânın enerjisi mesela, sadece bir kitap olarak aktarılamaz. Fakat bu, bir kitabın projeye tamamen farklı bir anlam değeri sağlayamayacağı manasına da gelmiyor. Bir dizi metne ve imgeye bakmak ve onları yan yana gerçekleşen olası (veya gerçek) konuşmalar olarak görmek. Anlatılagelen dil ve tarih ile Loophole’daki tüm bu harika insanların konuşmaları arasında inanılmaz tesadüfler vardı, basılı bir kitap sayesinde tüm bunları tekrar hatırlamak isterdim.

Bir sorum daha var ve Simone, burada bir süre önce konuştuğumuz bir şeye geri dönüyorum. Yine Venedik’te düzenlenen 2015 Creative Time Summit’te (2015 Yaratıcı Zaman Zirvesi), “Belki de gizliden faaliyet yürütmeye geri dönmemiz gerekiyor”, diyip mikrofonu bırakma anınıza. O zamanki düşünceleriniz ve duygularınızla konuşabilir misiniz ve o an ile Loophole ve Sovereignty(Egemenlik) için Venedik’e geri dönmeniz arasındaki bağ nedir?

Simone: Creative Time’da Free People’s Medical Clinic (Özgür Halkların Tıp Kliniği) (FPMC) hakkında konuşmak için Rashida’sız oraya gittiğim zamanı tekrar düşünüyorum da şimdi. Neden Rashida da orada değildi ki? Oradaki şey, Rashida’nın ve benim tüm kariyerimiz boyunca katlanmak zorunda kaldığımız ve pek çok kişinin başına geldiğine de şahsen tanık olduğum türden bir silme politikasının oldukça iyi bir örneğiydi. Afro-Amerikan direniş geleneklerinde özellikle önemli olduğunu fark ettiğim bir şey olarak faaliyetleri gizli yürütmekten bahsediyordum. FPMC’yi oluşturma sürecinde, United Order of Tents (Birleşik Çadır Düzeni)‘in çalışmalarından haberdar oldum. Yüz elli yıldan fazla bir süredir çoğunlukla gizlilik içerisinde çalışmalarını sürdürüyorlardı. Ayrıca, biz FPMC’yi organize ederken, Emmanuel Ana Kilisesi’nde incil okuyan birkaç kişi vurulmuştu. Nat Turner isyanından sonra, söz konusu kilise faaliyetlerine gizli devam etti ve 1834’te Siyahi kiliselerin yasaklanmasının ardından 35 yıl boyunca gizlice toplandı. Faaliyetlerini gizli yürütmek önemli bir araçtır. Bu görüşü New Museum’da, müze kapalıyken bir grup kızın şifalı bitkiler, feminizm ve Taiko davulu çalma üzerine çalıştığı “Ev Ekonomisi” çalışması ile yeniden canlandırmaya çalıştım. Aimee Meredith Cox bu projede benimle çalıştı. Fotoğraf çekilmesine izin vermedim çünkü fotoğraf çekmeyi bir tür gözetleme biçimi olarak görüyorum. Saklanmaya dair kölelik karşıtı direniş ve diğer diaspora gelenekleriyle ilgili ya da göz önündeyken saklanmakla ilgili düşünceler falan değildi benimkisi. Daha az görünür olma stratejisinin, daha fazla görünürlük yaratmanın nihai bir hedef olduğu bir alanda yardımcı olabileceğini düşündüm sadece. Daha çok entelektüel açıdan tarihsel bir öneriydi. Madem bahsettin. Harriet Jacobs’ın loophole of retreat görüşü de faaliyetleri gizli yürütmeye dairdi.

Gerçekten gurur duyduğum şey, Rashida ile son 20 yılda birlikte gerçekleştirmiş olduğumuz şey. Biz kapı bekçiliği yapmaya gerek olmadığını göstermiş olduk. Kapıları daha geniş açtık ve herkes daha güçlü hale geldi. Bu duruşu benimsemiş olduğumuz için de hiçbir şey kaybetmedik. Ve dünyada, sanat dünyasında etik olarak hareket edebilmemizin bir yolu da budur. Başarılı olmak için ahlaki temellerinizden ödün vermek zorunda değilsiniz. Ve bunu kendi değerlerimizle başardığımız için gerçekten gurur duyuyorum.

İngilizceden çeviren: Erdem Gürsu

Protocinema’nın yeni dijital yayını PROTODISPATCH, sanatçıların kıtalararası kaygıları ele aldığı, kişisel bakış açılarını içeren deneme serilerinden oluşuyor. İngilizce dilinde yayınlanan denemeler Protocinema işbirliğiyle 2023 yılı boyunca her ay Türkçe olarak Argonotlar’da kendine yer bularak bu küresel kaygıların Türkiye sanat ortamında da tartışılmasına alan açacak. Protodispatch’in diğer yayın partnerleri, New York’tan Artnet.com ve Bangkok’dan GroundControlth.com

_{^[1] “Loophole of Retreat”, Afrikalı-Amerikalı yazar Harriet Jacobs’un kendi kölelikten kurtulma sürecini anlattığı otobiyografik romanı Incidents in the Life of a Slave Girl romanındaki bir bölümün başlığıdır. Jacobs, romanda kendisi için Linda Brent takma adını kullanmıştır. Linda’nın oturamayacağı veya ayakta duramayacağı kadar kısıtlı olduğu tavan arasındaki sığınağı, onu özgür olmaktan alıkoyan tüm güçleri temsil etmekteydi. Fakat tam tersine, bu koşullar altında kendi zihninde kendisi için bir özgürlük alanı yaratarak zorluklardan kurtulmayı başarmıştır. Loophole kelimesi zor ya da tekrar eden bir durumdan çıkış, kaçış anlamına gelirken, retreat ise inziva, sığınak veya askeri geri çekilme anlamına gelmektedir. Romanda ise Linda’nın retreat’i hem zorunlu bir sığınma/geri çekilme yeri hem de kendi zihnini dinleyebilmesi için bir inziva yeri olup bu zorlu koşuldan bir çıkış yolu (loophole) bulmasını sağlamıştır.}

* * *

ภาษาไทย

ช่องโหว่แห่งการล่าถอย: การรวมตัวของเหล่า ‘ผู้เป็นอื่น’

(บทความนี้เป็นส่วนหนึ่งของการร่วมมือระหว่าง GroundControl และพันธมิตรสื่อทางศิลปะ Protocinema ผู้เผยแพร่สื่อดิจิทัลด้านศิลปะรายเดือน เพื่อนำเสนอมุมมของของศิลปินที่มีต่อสังคมร่วมสมัย การเมือง วัฒนธรรม สิ่งแวดล้อม และเศรษฐกิจ โดยดำเนินการผ่าน Protodispatch ผู้เป็นตัวกลางเผยแพร่ข่าวประจำเดือนให้แก่พันธมิตรในเครือ โดย GroundControl ได้รับเกียรติให้เป็นพันธมิตรสื่อเพื่อเผยแพร่บทความในภาษาไทย ร่วมกับ Artnet.com จากนิวยอร์ก และ Argonotlar.com จากอิสตันบูล เพื่อร่วมกันสร้างโครงข่ายของระบบนิเวศน์ทางศิลปะที่เข้มแข็ง และเพื่อให้ผู้สนใจศิลปะชาวไทยสามารถเข้าถึงได้โดยปราศจากกำแพงด้านภาษา)

ย้อนกลับไปในมหกรรมศิลปะนานาชาติเวนิซเบียนนาเล่ ประจำปี 2018 ที่พาวิลเลียนของอเมริกา ได้เกิดโปรเจกต์ศิลปะครั้งสำคัญ จากการรวมตัวกันของเหล่าผู้หญิงผิวดำในโลกศิลปะ ที่มีทั้งศิลปิน นักวิชาการ และนักเคลื่อนไหวทางการเมือง

พวกเธอมารวมตัวกันในพื้นที่ที่ชื่อว่า Loophole of Retreat หรือ “ช่องโหว่แห่งการล่าถอย” อันเป็นชื่อเรียกยุทธศาสตร์ของเหล่าผู้หญิงผิวดำที่เรียกได้ว่าเป็นชนกลุ่มน้อยทางสังคม พวกเธอตั้งเป้าเสาะหาช่องโหว่ในโครงสร้างวัฒนธรรมใหญ่ของสังคม เพื่อ “ไฮแจ็ค” โครงสร้างนั้น ด้วยการนำเสนอความคิดและการแสดงออกซึ่งเสรีภาพในรูปแบบใหม่ ๆ และชวนทุกคนมาร่วมจินตนาการถึงวิถีทางใหม่ ๆ ที่จะเป็นวิถีแห่งการอยู่ร่วมกันอย่างสร้างสรรค์ เชื่อมโยงกัน แต่ล้วนมีพื้นที่และเสรีภาพให้แก่กัน

ตลอดสามวันในพื้นที่แห่งช่องโหว่นั้น เหล่าผู้หญิงผิวดำที่ประกอบด้วยศิลปิน นักวิชาการ และนักเคลื่อนไหวทางการเมือง ได้มานำเสนอผลงานและแลกเปลี่ยนความคิดเห็นกันผ่านการประชม การแสดงเพอร์ฟอร์แมนซ์อาร์ต การจัดแสดงผลงานศิลปะ ไปจนถึงการฉายภาพยนตร์

สามปีให้หลัง ผู้ที่อยู่เบื้องหลังพื้นที่แห่งยุทธวิธีแห่งนี้คือศิลปิน ซิโมน ลี และภัณฑารักษ์ ราชิดา บัมเบรย์ ได้กลับมานั่งลงพูดคุยถึงการจัดพื้นที่ “ช่องโหว่” นั้นอีกครั้ง ในบทสัมภาษณ์นี้

บทสนทนาระหว่าง ซิโมน ลี, ราชิดา บัมเบรย์ และผู้สัมภาษณ์ ลอรา ไรโควิค ถึงกระบวนการทำงานเพื่อก่อร่างโครงสร้างทางวัฒนธรรม ด้วยการเชื่อมโยงสายสัมพันธ์ระหว่างความห่วงใย มิตรภาพ และการเปิดกว้าง

ลอรา: ในบทสนทนาระหว่างพวกคุณทั้งสองคนที่ดำเนินต่อเนื่องมานานหลายปี ฉันได้สังเกตเห็นถึงแง่มุมหนึ่งที่สำคัญมาก ๆ นั่นก็คือประเด็นการพูดคุยของพวกคุณมักเป็นเรื่องเกี่ยวกับการวางโครงสร้างพื้นฐานทางวัฒนธรรม พวกคุณทั้งสองต่างมีวิธีการทำงาน วิถีการใช้ชีวิต และวิถีการทำสิ่งต่าง ๆ ที่ไม่อิงตามขนบดั้งเดิม ซึ่งเป็นอะไรที่ลึกซึ้งมาก ๆ การสร้างโครงสร้างพื้นฐานที่เปิดช่องให้เกิดการลบล้างและสร้างใหม่ เฉกเช่น “ช่องโหว่แห่งการล่าถอย” มีความสำคัญมาก

เรามาเริ่มต้นด้วยการย้อนกลับไปที่ “ช่องโหว่แห่งการล่าถอย” ครั้งแรกกันดีกว่า อะไรคือแรงบันดาลใจที่ทำให้คุณริเริ่มจัดการประชุมครั้งแรกที่กุกเกนไฮม์ในปี 2018?

ซิโมน: การเกิดขึ้นของเวทีนี้กุกเกนไฮม์เป็นไปอย่างเป็นธรรมชาติ เพราะฉันได้รับการสนับสนุนเป็นอย่างดี ณ ที่แห่งนั้น นี่คือหนึ่งในพิพิธภัณฑ์ที่มีการทำงานเป็นระบบมากที่สุดเท่าที่ฉันเคยมีโอกาสร่วมงานด้วย และฉันก็มีความใกล้ชิดกับ แคทเธอรีน บรินสัน และ ซูซาน ทอมป์สัน มาก ๆ ฉันมีประสบการณ์ตรงต่อความมุ่งมั่นของกุกเกนไฮม์ที่มีต่อการศึกษา เพราะฉันเคยร่วมงานกับฝ่ายการศึกษาของพวกเขาในฐานะครูสอนศิลปะให้กับเด็กในตอนที่ฉันทำงานให้กับโครงการ Studio in a School

เดิมทีฉันคิดไว้ว่าจะตั้งชื่อผลงาน “ช่องโหว่” ว่า carte blanche หรือพื้นที่สีสาวแห่งอิสระ เพราะฉันอยากจัดการประชุมที่ไม่ได้มุ่งเน้นไปที่ “ความดำมืด” ที่ติดมากับคำว่า Loophole หรือช่องโหว่ และเอาเข้าจริงฉันไม่อยากมีชื่องานด้วยซ้ำ เพื่อให้ผู้เข้าร่วมเพ่งความสนใจไปที่เหล่าผู้เขียนมากกว่าแนวคิดใดแนวคิดหนึ่ง ฉันอยากจะพูดถึงความไร้ตัวตนของผลงานทางปัญญาของหญิงผิวดำในฐานะเชื้อเพลิงสำหรับการสรรค์สร้างและสัมผัสศิลปะ ในโลกแห่งศิลปะมักจะมีความเชื่อที่ว่า ถ้าฉันพูดถึงชีวิตของตัวเอง “มันต้องเกี่ยวกับเพศ” หรือถ้าฉันพูดถึงชีวิตตัวเอง “มันต้องเกี่ยวกับชาติพันธุ์” ซึ่งมันได้นำไปสู่แนวคิดที่ว่าประเด็นเหล่านี้เป็นความกังวลเฉพาะในชนกลุ่มน้อยทางสังคมเท่านั้น ฉะนั้นจึงเป็นประเด็นที่ไม่จำเป็น หรืออย่างมากก็เป็นเรื่องของคนเฉพาะกลุ่ม ซึ่งเป็นคำครหาที่ถูกใช้มาตลอดหลายปี และฉันก็เหลืออดกับมันมาก

นอกจากนี้ ฉันยังจงกำหนดว่าคนดูหลักในงานของฉันจะเป็นเหล่าผู้หญิงผิวดำ ซึ่งพอมานึกย้อนดู นั่นก็เป็นก้าวแรกสู่การสร้างเวทีแห่งนี้ คนที่เข้าร่วมในงานนั้นยังประกอบด้วยนักทฤษฎีคนสำคัญมากมาย เช่น ซิลเวีย วินเทอร์, ฮอร์เทนส์ สปิลเลอร์, ไซดิยา ฮาร์ทแมน และ คริสทินา ชาร์ป ที่มักถูกมองว่าไม่ได้มีความสำคัญต่อศิลปะร่วมสมัยเท่าบิ๊กเนมอย่าง ฟูโกต์ หรือ ฮันนาห์ อาเรนดท์ พวกเธอพูดและทำสิ่งที่กระทบผู้คนหลายกลุ่มในโลกศิลปะ นอกจากการมีส่วนร่วมในงานไม่กี่งาน เช่น การประชุมที่ Cooper Union (Intra-Disciplinary Seminar public lecture series) แล้ว ผู้หญิงเหล่านี้ล้วนถูกเมินเฉยในแวดวงวิชาการกระแสหลัก

ฉันยังจำช่วงที่มันเป็นกรากฏการณ์ได้ ฉันจำช่วงเวลาที่มีแต่ภัณฑารักษ์ชายผิวดำเท่านั้นที่ได้รับการยอมรับ มองไปทางไหนก็มีแต่ โอควุย [เอ็นเวเซอร์] แต่ไม่เคยเป็น บิซิ [ซิลวา] เพราะฉะนั้นสำหรับฉัน “ช่องโหว่” จึงถือกำเนิดขึ้นมาจากความกระอักกระอ่วนนั้น

ฉันยังชอบการได้ทดลองด้วยการให้เหล่านักวิชาการได้เลือกหัวข้อของตัวเอง และทำงานด้วยวิธีการราวกับศิลปิน แทนที่จะจัดตั้งการประชุมแบบเดิม ๆ ที่พูดถึงแต่ประเด็นทื่อ ๆ ฉันคิดว่ามันคงจะน่าสนใจดี ซึ่งทั้งหมดนี้คือส่วนที่ฉันรับผิดชอบ แต่สิ่งที่แจ้งเกิดที่เวนิซจริงอย่างแท้จริงคือผลงานของราชิดา หน้าที่ของฉันเป็นแค่การสร้างพื้นที่ขึ้นมา เพื่อให้สิ่งที่ยิ่งใหญ่ได้ก่อตัวและเกิดขึ้นที่เวนิซ นั่นคือความรับผิดชอบอันยิ่งใหญ่ของฉัน และก็เป็นงานที่ฉันใหม่มาก ๆ แต่ฉันก็รู้สึกว่าตัวเองเติบโตขึ้นนะ แต่ก็นั่นแหละ ฉันต้องฝ่าฟันพอสมควรเพื่อได้มันมา

ลอรา: จริง ๆ ก็น่าแปลก เพราะประสบการณ์ของ “ช่องโหว่แห่งการล่าถอย” ในเวนิซ ในฐานะสถานที่ทางกายภาพ ถือเป็นที่สุดของช่องโหว่แห่งการล่าถอย ราชิดา คุณพอจะพูดถึงวิธีที่คุณใช้ในการวางแนวคิดของการประชุมที่ดำเนินไปในเมืองนี้ได้ไหม ว่าคุณจินตนาการการจัดวางพื้นที่การประชุมให้เกิดบรรยากาศที่เฉพาะเจาะจงขนาดนี้ได้อย่างไร?

ราชิดา: สิ่งที่น่าอัศจรรย์อย่างหนึ่งก็คือการที่ผู้หญิงจากทั่วทุกมุมโลกได้มีโอกาสมาเยือนเวนิซในช่วงเบียนนาเล่เพื่อรับชมพาวิลเลียนอเมริกัน พาวิลเลียนสกอตติช หรือมารับชมพาวิลเลียนใดๆ ก็แล้วแต่ที่จัดแสดงผลงานของผู้หญิงผิวดำเป็นครั้งแรก ฉันว่ามันมีเครื่องหมายคำถามอยู่ในใจของหลาย ๆ คนว่าจะมีคนมาจริงหรือไม่ ซึ่งเป็นเรื่องน่าตกใจสำหรับเรา เพราะ หนึ่ง เราเคยผ่าน “ช่องโหว่แห่งการล่าถอย” มาแล้วครั้งหนึ่ง ซึ่งขายตั๋วหมดเกลี้ยง และสอง เรารู้ว่าทุกคนอยากมาที่เวนิซเพื่อเข้าชมพาวิลเลียนอเมริกา เพราะฉะนั้นผู้คนจึงต้องพยายามตัดสินใจว่าจะมาช่วงเดือนเมษายนดีไหม หรือจะมาตรงกับช่วง “ช่องโหว่แห่งการล่าถอย” ดี? หรือจะมาทั้งสองรอบ? พวกเรารู้ดีว่าคำถามที่แท้จริงคือ “พวกเราจะจุคนทั้งหมดนี้เข้าไปอย่างไร?!” มากกว่าจะเป็น “จะมีคนมาดูไหม?”
นอกจากที่กล่าวมา เรายังให้ความสำคัญกับการมอบประสบการณ์แก่เหล่านักวิชาการผู้หญิงผิวดำที่ได้รับเชิญมา โดยเรามุ่งเน้นให้พวกเธอมีอิสระอย่างเต็มที่ และทุกคนที่ได้รับเชิญมีความสำคัญเท่าเดียมกัน เช่น ถ้าคุณเป็นนักแสดง เราจะทำให้มั่นใจว่าคุณจะได้ทั้งเวลาในการแสดง และได้รับการสนับสนุนทางเทคนิคอย่างเต็มที่ เราสร้างเวทีขึ้นกลางสระน้ำเก่า โดยได้รับความช่วยเหลือจากพาร์ทเนอร์ของเราในอิตาลี (A Consulting) ซึ่งทั้งมีฝีมือและมีความเข้าใจในสิ่งที่เราต้องการจะทำตั้งแต่ต้น

อย่างที่ซิโมนบอกว่าเธอต้องต่อสู้อย่างหนักเพื่อให้ “ช่องโหว่” ได้เป็นส่วนหนึ่งของโปรเจกต์ที่จัดแสดงที่พาวิลเลียนอเมริกา ซึ่งหมายความว่าเธอว่าจ้างผู้คนมาทำงานนี้ด้วยตนเอง เรามีทีมที่ครบวงจรเพราะซิโมนได้วางรากฐานนั้นไว้ในสตูดิโอของเธอเอง ฉะนั้น ซูซาน ทอมป์สัน จึงเป็นจุดเชื่อมจากกุกเกนไฮม์ไปยังเวนิซ และ เกรต้า ฮาร์เทนสไตน์ ผู้ซึ่งเคยทำงานที่พิพิธภัณฑ์วิทนีย์ในฐานะผู้ดูแลงานแสดง ก็มีส่วนร่วมในการจัดการงานแสดงต่าง ๆ ในฐานะเทคนิคัลไดเรกเตอร์ และจากนั้น แดฟนี เฮอร์นานเดซ ซึ่งเคยร่วมงานกับฉันในโครงการ Open Society Foundations ก็มีประสบการณ์ในวงการดนตรีมาก่อน เราจึงมีทีมงานผู้หญิงที่ทำงานอย่างหนักเพื่อให้ทุกคนได้รับสิ่งที่ต้องการ และสามารถจัดงานออกมาได้อย่างดีงาม

คุณพูดถึงเวนิซในฐานะช่องโหว่ที่สุดยอด ซึ่งมันน่าสนใจ เพราะในครั้งแรกที่ฉันมาเวนิซในปี 2015 มันเป็นเพราะ เธลมา โกลเด้น ได้รับทุนจากมูลนิธิ Ford Foundation ให้ชวนภัณฑารักษ์ผิวดำสิบคนมาร่วมงาน ซึ่งมันเป็นคำเชิญที่ทุกคนหวังจะได้รับ เพราะถ้าคุณไม่ได้เป็นคนที่มีอภิสิทธิ์อยู่แล้วในโลกศิลปะ คุณอาจไม่มีวันได้เห็นงานเบียนนาเล่เลยก็ได้ เพราะฉะนั้นฉันจึงรู้สึกว่าระยะทางระหว่างสิ่งที่เกิดขึ้นในปี 2015 และฤดูใบไม้ร่วงปีที่แล้วมีความสำคัญมาก มันน่าทึ่งมากที่ได้เห็นผู้หญิงผิวดำนับพันคน ซึ่งมาจากจุดยืนทางศิลปะที่แตกต่างกัน ไม่ว่าพวกเธอจะมีพื้นเพทางวิชาการ จะเป็นภัณฑารักษ์ หรือศิลปิน ทุกคนที่ได้ร่วมชมงาน “ช่องโหว่” อาจจะเป็นผู้อภิปรายหรือนักแสดง ซึ่งนั่นเป็นสิ่งที่น่ามหัศจรรย์ที่สุดในแง่ของกลุ่มคนดู และ ลอร์เรน โอ เกรดี ยังบอกว่าเธอรู้สึกราวกับว่าเธอกำลัง “พูดกับตัวเอง” ซึ่งทั้งน่าตลกและน่ายินดีเป็นอย่างยิ่ง เธอบอกว่าทุกครั้งที่เธอเล่นมุกตลก เธอรู้สึกได้ทันทีว่าผู้คนรอบตัวเธอเข้าใจเธอโดยไม่ต้องการคำอธิบาย

ซิโมน: เราประสบความสำเร็จในการสร้างบรรยากาศของความสบายใจและความรู้สึกของการเป็นคอมมูนิตี ในแบบที่เรามักไม่ค่อยได้รับในพื้นที่เหล่านี้ เพราะโดยปกติเรามักปลีกวิเวกจากกันโดยสิ้นเชิง

ลอรา: ผลงาน “ช่องโหว่” ลบล้างมุมมองที่คับแคบและแบนเรียบของ “การเป็นตัวแทน” ในทางที่ลึกซึ้งที่สุด ในวันนี้ เกือบหนึ่งปีหลังจากที่คุณเปิดงานที่พาวิลเลียนอเมริกัน และหกเดือนนับจากการแสดง “ช่องโหว่” รอบสุดท้าย คุณคิดถึงอะไรบ้างเวลาที่คุณนึกย้อนกลับไปถึงงานนี้? คุณคิดว่างานประสบความสำเร็จตามความคาดหวังหรือไม่? มีเหตุการณ์อะไรบ้างที่คุณคาดไม่ถึงแต่กลับประทับใจมั้ย?

ซิโมน: นิทรรศการของฉันที่พาวิลเลียน รวมถึง “ช่องโหว่แห่งการล่าถอย” ประสบความสำเร็จเหนือทุกความคาดหมายของฉันเลย แต่มันก็มีราคาต่อตัวฉันเองเช่นกัน และฉันก็เพิ่งจะเสร็จสิ้นากการดูแลตัวเองมาตลอดเกือบหนึ่งปีที่ผ่านมา ฉันรู้สึกโชคดีมาก ๆ ที่สามารถหาเวลาและพื้นที่ให้ตัวเองได้พักฟื้น แต่ส่วนหนึ่งที่ฉันคิดว่าทำให้งานนี้ประสบความสำเร็จ ก็คือการที่ฉันได้ทำมันในตอนที่อายุ 55 และการที่งานนี้ไม่ได้เข้ามาหาฉันในตอนที่ฉันอายุ 35 ปี

ลอรา: คุณพอจะขยายความได้ไหม? เพราะฉันรู้สึกว่าคุณกำลังพูดถึงอะไรบ้างอย่างที่สำคัญมาก ๆ

ซิโมน: ณ จุดนี้ในชีวิตการทำงานของฉัน ฉันรู้แล้วว่าฉันเป็นใครในฐานะศิลปิน ฉันรู้ว่างานของฉันถูกสร้างมาเพื่อใคร และเกี่ยวกับอะไร มันไม่ใช่เรื่องที่ใครจะมาเปลี่ยนได้ง่าย ๆ ราชิดากับฉันร่วมงานกันมาจะเข้าทศวรรษที่สองแล้ว ฉันมีความสัมพันธ์ที่เชื่อมโยงผ่านประสบการณ์หลายอย่าง ยกตัวอย่างเช่นตอนที่ฉันมาถึงเวนิซครั้งแรกสำหรับงาน Creative Time Summit ในปี 2015 ในตอนนั้นฉันไม่ได้นั่งเรือโดยสารเลยสักลำเดียว เพราะฉันไม่ยอมจ่ายเงิน 50 ดอลลาร์เพื่อนั่งเรือแค่ 15 นาทีแน่นอน! มันจึงเป็นประสบการณ์ที่แตกต่างกันอย่างมหันต์เลยที่ได้มาเตรียมงานเบียนนาเล่ โดยที่มีทรัพยากรณ์ที่ต้องการครบถ้วน

แต่ทั้งนี้ทั้งนั้น สิ่งสำคัญที่สุดที่ทำให้เราสามารถผ่านกระบวนการทำงานไปได้จริง ๆ คือการรู้จักตนเองและทรัพยากรณ์ทางอารมณ์ของเรา เพราะเดิมพันของงานนี้สูงมาก ราคาค่าจัดงานก็สูง และสำหรับทุกคนที่มีส่วนร่วมในงานนี้ นี่เปรียบเสมือนโอกาสครั้งใหญ่ที่สุดในชีวิตการทำงานของพวกเขา ซึ่งทั้งหมดนี้ส่งผลให้หนทางของเรามีอุปสรรคที่ท้าทายและน่าสับสนไปด้วย

หากฉันอายุน้อยกว่านี้ก็มีโอกาสที่ฉันจะโอนอ่อนไปตามอิทธิพลของใครคนใดคนหนึ่ง มันคงยากที่จะหลีกเลี่ยงสิ่งนั้น แต่ในช่วงวัย 50 กว่าปี ฉันเคยผ่านการเลี้ยงลูกสาวในนิวยอร์กมากแล้ว มันยากที่จะหาอะไรที่ทำให้ฉันกลัวได้ นึกออกไหม? หรือที่จะทำให้ฉันรู้สึกไปไม่เป็น เพราะฉันสามารถเลี้ยงลูกสาวในนิวยอร์กด้วยการทำงานศิลปะได้ แม้จะขัดสนไปหน่อยก็ตาม มันไม่มีอะไรในโลกศิลปะที่จะยากไปกว่านั้นอีกแล้ว ฉันจึงรู้สึกว่ามันเป็นข้อดีที่ผลงานของฉันไม่ได้รับการอุ้มชูในช่วงที่ฉันยังอายุน้อย ฉันได้รับการสนับสนุนจากผู้คนมากมายระหว่างทาง และฉันก็โชคดีมาก ๆ ที่ได้มายืนอยู่ในจุดนี้ แต่ความสำเร็จของฉันก็ไม่ได้มีใครหยิบยื่นให้ ฉันต้องกัดฟันสู้เพื่อให้ได้มันมา ซึ่งฉันรู้สึกว่านั่นส่งผลให้ฉันมีมุมมองที่จำเป็นในการทำงานนี้ให้สำเร็จลุล่วงจนได้

ลอรา: นั่นเป็นประเด็นที่สำคัญมาก ๆ และจุดที่น่าชื่นชมเป็นพิเศษในการที่คุณสามารถผ่านช่วงเวลาทั้งหมดนั้นในการทำงานของคุณสำหรับฉัน คงเป็นความเผื่อแผ่ของคุณทั้งในแง่ทรัพย์สินทางปัญญาและความคิดสร้างสรรค์ที่คุณได้ถักร้อยเข้าไปในผลงานของคุณและสิ่งที่คุณทำอยู่ ซึ่งมันไปไกลกว่าแค่ผลงานศิลปะในงานกายภาพ แต่ก็ไม่ได้กีดกันออกไป? ฉันกำลังนึกถึงผลงานภาพยนตร์ของคุณ ผลงานรวมหลากหลายชนิด และคิดถึงแง่มุมต่าง ๆ ของงานที่คุณและราชิดาได้สร้างร่วมกันในฐานะผู้ร่วมงานระยะยาว เรื่องเหล่านี้ส่งผลต่อคุณอย่างไรบ้าง? ความเอื้อเฟื้อในแง่ความคิด จิตวิญญาณ ความคิดสร้างสรรค์ และการแบ่งปันทรัพยากรณ์ทุกรูปแบบของคุณ ส่งผลอย่างไรต่อวิธีการทำงานของคุณ โดยเฉพาะที่เวนิซ?

ราชิดา: ฉันคิดว่าแง่มุมเป็นประโยชน์มากที่สุดในความสัมพันธ์ระหว่างฉันกับซิโมนคือการที่เธอไว้ใจฉัน และฉันรู้สึกขอบคุณมาก ๆ ที่ซิโมนไว้ใจฉันอย่างเต็มที่ โดยเฉพาะในเรื่องที่สำคัญมากเท่ากับงาน “ช่องโหว่” ที่เวนิซ ซิโมนได้มอบโอกาสให้ฉันได้ตัดสินใจทุกอย่าง ตั้งแต่คนที่มาร่วมงาน วิธีที่เราจัดงาน และทุกอย่างที่เกิดขึ้นในแต่ละวัน มันเป็นของขวัญที่ล้ำค่ามากสำหรับฉัน ฉันยังรู้สึกตะลึงอยู่ตลอดที่เธอเชื่อใจฉัน ซิโมนให้ฉันได้ทำงานในระดับนี้ แต่อย่างที่เธอว่า เราร่วมงานกันมาเกิน 20 ปีแล้ว และซิโมนก็อยู่เป็นสักขีพยานในทุกสิ่งที่ฉันทำ โดยเฉพาะงานของฉันที่มูลนิธิ Open Society Foundations เธอเดินทางมาที่มาร์ราเกช ที่ซึ่งฉันจัดงานประชุมระหว่างศิลปินจากทั่วโลก ฉะนั้นฉันจึงรู้สึกว่าเรามีแนวคิดเดียวกันในวิธีการที่เรายกโลกซีกใต้หรือผู้หญิงผิวดำเป็นจุดศูนย์กลางของงาน

มีผลงานทางวิชาการหลากหลายชนิดมาก ซึ่งผลงานเหล่านี้ได้เปิดพื้นที่รอบ ๆ คำถามที่ว่า “ช่องโหว่” จะเป็นอะไรได้บ้าง? พวกเรารู้ว่ามันจะเป็นการรวมตัวกันจากทั่วโลก และมีแรงบันดาลใจมาจากเหตุการณ์ทางประวัติศาสตร์อย่าง FESTAC 77 เป็นต้น รวมถึงได้รับอิทธิพลจากงานที่เราทำร่วมกับภัณฑารักษ์ บิซิ ซิลวา ระหว่างที่ไปเยือนเซเนกัลเพื่อร่วมงาน ASIKO ในปี 2014 เราเข้าใจว่าการนำผู้คนมารวมกันเป็นงานที่ต้องอาศัยการคิดอย่างหนักหน่วง ซึ่งเป็นเรื่องที่สำคัญสำหรับการทำงานของทุกคน โดยการพึ่งพาอาศัยซึ่งกันและกันเช่นนี้ รวมถึงการอุ้มชูผู้หญิงผิวดำที่มีอิทธิพลทั้งในแง่ของรูปลักษณ์และปัญญา แต่กลับถูกมองข้าม โดยประเด็นเหล่านี้เป็นแนวคิดที่ฉันและซิโมนมีร่วมกัน “ช่องโหว่” ที่เวนิซถือเป็นมาตรการสุดท้ายเพื่อแก้ปัญหาเหล่านี้ไปพร้อมกันด้วยการมอบเวทีนี้ให้กับผู้คน ซึ่งผู้คนที่เราได้ร่วมงานด้วยต่างก็อยู่ในจุดที่ต่างกัน ทั้งในแง่ของตำแหน่งการงานและความโดดเด่น แต่ทุกคนล้วนกำลังทำหน้าที่ที่ขาดไปไม่ได้ แต่ด้วยสัจธรรมของโลกศิลปะและโลกวิชาการ ทำให้ผู้คนเหล่านี้ไม่มีเวทีที่เหมาะสมของตัวเอง

สิ่งหนึ่งที่ฉันชอบมาก ๆ เกี่ยวกับ “ช่องโหว่” ครั้งแรก ก็คือการที่พวกเราสามารถสร้างพื้นที่ที่ต้องการขึ้นมาเอง แทนที่จะมัวแต่ขุ่นข้องใจที่ไม่มีเวทีที่เหมาะสมให้กับเรา ซึ่งนี่เป็นสิ่งที่เราทำขึ้นอีกครั้งที่เวนิซ เราพูดกับตัวเองว่า “ผู้หญิงเหล่านี้ล้วนมีความสำคัญต่องานของเรา ไม่ว่าพวกเธอจะทำงานด้านการแสดง ภาพยนตร์ หรือการแต่งบทกวีก็ตาม เราจะทำอย่างไรได้บ้างเพื่อมอบพื้นที่เหล่านี้ให้กันและกัน เพื่อให้เราสามารถมองเห็นผลงานของกันและกันได้ และยังเป็นพื้นที่ที่จะทำให้ทั้งโลกมองเห็นพวกเธอไปพร้อมกันด้วย?” เรากำลังต่อสู้กับการกลายเป็นเพียงจุดอ้างอิงที่ไร้ตัวตน ซึ่งเป็นสิ่งที่ผู้หญิงผิวดำที่ทำงานศิลปะหรืองานวิชาการ หรือกระทั่งงานการกุศลอย่างในกรณีของฉัน ล้วนเคยประสบกันทั้งสิ้น ผู้คนทั่วไปมักเห็นเราเป็นเพียงวัตถุดิบสำหรับงานของตัวเอง และพวกเขาคิดว่าสามารถหยิบยืมความคิดของคุณไปได้โดยไม่ต้องขออนุญาต ซึ่งฉันคิดว่า “ช่องโหว่” หมายความว่าผู้หญิงเหล่านี้และความคิดของพวกเธอได้รับการบันทึกเอาไว้ตลอดไป ไม่ว่าจะบนยูทิวบ์ หรือในช่องไลฟ์สตรีม หรือในหนังสือที่เรากำลังจะผลิต มันเป็นการแสดงออกทางการเมืองที่สำคัญมาก โดยเฉพาะในช่วงนี้ที่ประเด็นเรื่องสิทธิสตรีกำลังถูกกล่าวถึงอย่างกว้างขวาง มันเป็นช่วงเวลาที่หนักหน่วงในหลาย ๆ ระดับ อย่างที่พวกเราเคยพูดถึงการประท้วงในฝรั่งเศส ซึ่งเป็นหมุดหมายทางประวัติศาสตร์ที่สำคัญในแง่ของสิทธิพนักงานทั่วโลก เป็นช่วงเวลาที่สำคัญสำหรับการเคลื่อนไหวทางการเมืองหลายกลุ่มที่ส่งผลกระทบต่อผู้หญิงผิวดำ และอย่างที่กลุ่ม Combahee River Collective บอกกับเราไว้ ถ้าผู้หญิงผิวดำได้รับสิทธิ ได้รับทรัพยากรณ์และเวทีในการแสดงออก นั่นก็หมายความว่าพวกเราทุกคนได้รับเหมือนกัน ถูกไหม? ซิโมนมักพูดถึงผู้หญิงผิวดำในฐานะกลุ่มเป้าหมายหลักของผลงานของเธอ นั่นแหละคือเหตุผล คุณสามารถสังเกตได้เลยว่า “ช่องโหว่” ที่เวนิซเป็นช่วงเวลาที่แตกต่างจากสิบปีที่แล้วอย่างมหันต์ ซึ่งมันวิเศษมาก และประสบการณ์ทั้งหมดประสบความสำเร็จเหนือความคาดหมายทั้งหมดของเราในแง่ของความเป็นไปได้ และในหลาย ๆ มุมฉันก็อธิบายมันไม่ถูก เพราะรู้สึกว่าจริง ๆ แล้วมันอาจเป็นอะไรที่อธิบายไม่ได้

ลอรา: และผลกระทบของมันก็ยังคงส่งผลให้เห็นอยู่เรื่อย ๆ

ราชิดา: ใช่ มันยังดำเนินไปเรื่อย ๆ โดยหวังว่าจะสามารถเป็นแรงบันดาลใจให้งานต่อ ๆ ไปที่จะตามมา

ซิโมน: ฉันอยากจะพูดอะไรอย่างหนึ่ง ซึ่งฉันคิดว่ามันน่าจะจริงสำหรับทั้งฉันและราชิดา ราชิดาได้ริเริ่มสร้างผลงานชิ้นนี้มานานถึง 25 ปีแล้ว ไม่ใช่แค่ปีสองปี นี่มันคือผลงานทั้งชีวิตจริง ๆ และฉันก็รู้สึกแบบเดียวกันกับนิทรรศการของฉันที่พาวิลเลียน บทเรียนและความสัมพันธ์ที่สั่งสมมาหลายทศวรรษล้วนส่งเสริมให้ฉันทำงานนี้จำสำเร็จ ซึ่งฉันรู้สึกว่าเป็นสิ่งที่รู้สึกได้ผ่านผลงาน

ราชิดา: แน่นอนที่สุด ฉันก็เห็นด้วย ฉันชอบมากเลยที่คุณพูดเช่นนั้น มีเพื่อน ๆ ของฉันหลายคนที่เติบโตและเรียนเต้นมาด้วยกันจาก “ช่องโหว่” ด้วย และฉันรู้สึกว่าแนวคิดหลาย ๆ อย่างที่เราได้เรียนรู้ในบทเรียนการเต้น คือความคิดว่าเราต้องเต้นอย่าง “เต็มที่” อยู่ตลอดเวลา ต้องเต็มที่เพราะครูสอนเต้นมักจะบอกพวกเราว่า “อย่าออกท่าอย่างเดียว ให้เต้นอย่างเต็มที่!” ซึ่งนี่เป็นคำสอนที่ฉันใช้ในการทำงานศิลปะจนถึงทุกวันนี้ ฉันมักถามตัวเองเสมอว่า “เวอร์ชั่นที่เต็มที่ของฉันคืออะไร?” ฉันจะนำความเต็มที่นั้นมาประยุกต์ใช้สำหรับทุกอย่าง เช่น การทำงานในฐานะภัณฑารักษ์ ได้อย่างไร? ฉันจะทำอย่างไรให้ตัวเองสามารถสร้างความทุ้มทางอารมณ์ของสถานที่ ซึ่งเป็นสิ่งที่สำคัญมากในงาน “ช่องโหว่” เราอยากให้ผู้คนรู้สึกผ่อนคลาย ยกตัวอย่างเช่นเพื่อนสนิทของฉัน จินจี แมคลอยด์ ซึ่งฉันรู้จักมาตั้งแต่เรียนที่ Montessori School เธอบอกกับฉันว่า นี่คือพื้นที่ที่ปลอดภัยที่สุดที่เธอเคยรู้สึก ซึ่งมันวิเศษมาก ๆ เพราะเราอยู่กันที่อิตาลี ซึ่งเพิ่งจะเลือกตั้งผู้นำฟาสซิสต์เป็นประธานาธิบดี ฉันไม่เคยนึกเลยว่ายุโรปจะกลายเป็นสถานที่ที่ปลอดภัยสำหรับกลุ่มผู้หญิงผิวดำ แต่เราก็ทำมันสำเร็จจนได้ เรากำหนดทุกแง่มุมของการประชุมอย่างใส่ใจ ภายในงานมีห้องหนึ่งที่จัดฉายภาพยนตร์ ซึ่งคุณสามารถนั่งดูผลงานภาพยนตร์ต่าง ๆ จากผู้สร้างหลาย ๆ คน ที่ไม่สามารถมาร่วมงาน หรือไม่ได้มีโอกาสพูดในงานโดยตรง อย่างผลงานของตูร์มาลีน หรือผลงานของ อัลเบอร์ตา วิตเติล ผู้ซึ่งจัดพาวิลเลียนสกอตติช ก็มีผลงานฉายอยู่เช่นกัน มีอีกห้องหนึ่งสำหรับการพักผ่อนโดยเฉพาะ คุณสามารถนั่งพักและอ่านอีเมลโดยที่ไม่ต้องโบกเรือกลับไปถึงโรงแรม ซึ่งบางคนใช้เป็นที่นอนกลางวันด้วย เรายังต้อนรับเด็ก ๆ ให้เข้ามาชมผลงาน และมีพื้นที่จัดเอาไว้ให้พวกเขาโดยเฉพาะด้วย ซึ่งทั้งหมดนี้เริ่มต้นขึ้นจากการจินตนาการถึงพื้นที่ที่มี ‘เรา’ เป็นจุดศูนย์กลาง และฉันก็รู้สึกว่าเราประสบผลสำเร็จมาก แม้ว่าการที่เราต้องง่วนออกแบบรายละเอียดทั้งหมดจะเหน็ดเหนื่อยอยู่ไม่น้อย แต่สุดท้ายก็หาวิธีทำสำเร็จจนได้
ลอรา: คุณมีทั้งเด็ก ชรา และผู้คนจากภูมิประเทศที่แตกต่างกัน ซึ่งกำลังเผชิญอาการเจ็ทแลคในระดับต่าง ๆ กันด้วย! ฉันจำได้ว่าในระหว่างที่กำลังเดินทางไปที่งานวันแรก ฉันได้เห็นผู้หญิงผิวดำกลุ่มใหญ่เดินอยู่ริมแม่น้ำ Riva dei Schiavoni พร้อมกัน และฉันก็คิดกับตัวเองว่า “โอ้ ฉันรู้แล้วว่าต้องไปทางไหน” มีผู้หญิงเป็นกลุ่ม ๆ คอยทักทายเราตอนลงจากเรือ และมีการพบปะกันระหว่างคนรู้จักเกิดขึ้นรอบตัวฉันเต็มไปหมด มันเป็นประสบการณ์ที่หาที่ไหนไม่ได้อีกแล้ว และเรายังเดินทางไม่ถึงงานประชุมด้วยซ้ำ! ฉะนั้นทุกสิ่งที่เกิดขึ้นบนเวที พื้นที่จัดแสดง และพื้นที่โดยรอบทั้งหมด มันจึงงดงามเหลือเกิน

ยังไม่ต้องพูดถึงสิ่งที่เกิดขึ้นในช่วงการนำเสนอ ฉันรู้สึกได้ถึงความต้องการของคุณในการจำกัดคำนิยามของสิ่งที่ผู้คนอาจจะมีส่วนร่วมได้ เพื่อนำเอาความมุ่งมั่นส่วนตัวอันเป็นแก่นกลางของพาวิลเลียนและงาน “ช่องโหว่” มาไว้ในฉากหน้า แน่นอนว่าคุณย่อมมีหมุดหมายนำทางอย่างข้อกำหนดการประชุมเรื่อง Medicine, Maroonage, Manual, Sovereignty, and Magical Realism ซึ่งทุกประเด็นล้วนมีความสำคัญมากต่อจักรวาลวิทยาที่คุณกำลังสร้างในงาน “ช่องโหว่” แต่ประเด็นเหล่านี้กลับไม่ได้ถูกกำหนดมาอย่างเข้มงวด ฉันรู้สึกว่ามันมีประโยชน์โดยเฉพาะสำหรับผู้คนที่เคยชินกับงานประชุมที่ไม่เพียงแต่มีหัวข้อกำหนดชัดเจน แต่การเสวนาทุกเวทีก็มีทั้งชื่อหัวข้อ รวมถึงผู้อภิปรายแต่ละคนก็มีธีมในใจของตัวเองด้วย

ฉันจึงอยากถามพวกคุณทั้งสองคนถึงสิ่งที่จะตามมาในอนาคต ผลงาน “ช่องโหว่” จะได้รับการสานต่อหรือไม่ เช่นอาจจะย้ายไปจัดในภูมิประเทศที่ต่างออกไป? งานจะมีรูปแบบแตกต่างไปไหม? การได้อยู่ในหมู่คนดูผลงานที่กุกเกนไฮม์และเวนิซนั้นทรงพลังมาก และฉันก็อยากจะหวนสู่ประสบการณ์เหล่านั้นในวิธีที่ต่างออกไปบ้าง พวกคุณกำลังคิดว่าจะผลิตหนังสืออย่างไร?

ราชิดา: ในส่วนของหนังสือ เป็นอย่างที่คุณบอกว่าเราอยากมอบวิธีการเข้าถึงประสบการณ์ของ “ช่องโหว่” อีกทางหนึ่งให้กับผู้คน และเราก็คิดว่าจะรวมเอาเรียงความจาก “ช่องโหว่” ครั้งแรกเข้าไปด้วย เพราะ ทีน่า แคมปต์ ผู้จัดงานรอบแรกร่วมกับ ไซดิยา ฮาร์ทแมน - ซึ่งทำหน้าที่ที่ปรึกษาสำหรับงานรอบหลังนี้ด้วย - ได้จัดการปรับแก้และตีพิมพ์เรียงความเหล่านี้ทางออนไลน์แล้ว เราจึงอยากพิจารณานำเรียงความเหล่านี้มารวมในหนังสือด้วย ส่วนประเด็นเรื่อง “ช่องโหว่” ครั้งถัดไป เรากำลังอยู่ในขั้นตอนการพิจารณาว่าควรจัดงานอย่างไร โดยที่ไม่ได้เป็นการจัดงานเพื่อได้จัดไปอย่างนั้น ซิโมนน่าจะเสริมประเด็นนี้ได้ดีกว่า เราอยากมั่นใจว่าการจัดงานอีกรอบเป็นอะไรที่สมเหตุสมผลเพราะกระบวนการระดมทุนนั้นยากลำบากมาก และเพราะซิโมนแทบจะต้องทำงานเต็มเวลาเพิ่มอีกงานเพียงเพื่อจัดการกับการระดสมทุน นั่นจึงเป็นปัจจัยหนึ่งอย่างแน่นอน

ซิโมน: ฉันรู้สึกขอบคุณสำหรับประสบการณ์นั้น แต่ฉันคงไม่อยากต้องระดมทุนตลอดเวลาแน่ๆ (หัวเราะ) ยิ่งกว่านั้น ฉันรู้สึกต่อต้านแนวคิดที่ว่าถ้าอะไรบางอย่างปประสบความสำเร็จซักครั้ง หมายความว่าเราจะต้องทำมันต่อไปเรื่อยๆ ฉันปลีกตัวออกจากโครงการที่ประสบความสำเร็จหลายครั้งเพียงเพราะถึงเวลาของมันแล้ว งาน Be Black Baby Party เป็นตัวอย่างที่ดีของงานที่อาจจะสามารถจัดต่อไปได้ตลอดกาล หรืออย่าง Black Women Artists for Black Lives Matter ก็อาจดำเนินต่อไปได้เรื่อยๆ แต่มันก็มีเหตุผลต่างๆ กันไปที่ทำให้โครงการเหล่านี้ต้องปิดตัวลง โครงการเหล่านี้ได้บรรลุเป้าหมายของมันแล้ว ซึ่งฉันรู้สึกว่านี่เป็นเหตุผลหนึ่งที่เราสามารถนับมันเป็นศิลปะ มากกว่าเป็นทุนนิยมอีกรูปแบบหนึ่ง

ฉันไม่อยากมารู้สึกทีหลังว่าเราได้กระทำอะไรลงไปที่ส่งผลให้พลังของงาน “ช่องโหว่” สองครั้งแรกเจือจางลง ถ้าเราจัดงานนี้อีกครั้ง ฉันอยากให้มันยังทรงพลังไม่ต่างจากสองครั้งแรก ฉะนั้นฉันจึงคิดว่าสมาธิทั้งหมดของเรา หรืออย่างน้อยก็ของฉัน ถูกเพ่งเป้าไปที่การบันทึกเรื่องราวของงานเอาไว้ เพราะฉันเห็นด้วยกับคุณว่ามันมีกลุ่มคนภายนอกอีกมากมายที่งานของฉันจะเข้าถึงได้ในรูปแบบของหนังสือเท่านั้น ผลงานวิดีโอหรือกระทั่งนิทรรศการของฉันอาจไม่สามารถเอื้อมไปถึงกลุ่มคนที่ฉันถือว่าเป็นกลุ่มเป้าหมายหลักของฉัน และฉันเริ่มสังเกตว่าฉันไม่มีคนอย่าง รอสซาลินด์ เคราส์ หรือนักประวัติศาสตร์ศิลป์คนใดที่ยอมรับหน้าที่ในการจดบันทึกเกี่ยวกับผลงานของฉันในทางที่ฉันรู้สึกว่าสำคัญหรือมีประสิทธิภาพ หรือแม้แต่น่าสนใจด้วยซ้ำ ฉันจึงกำลังคิดว่าจะผลิตหนังสือและมีส่วนในการกำหนดนิยามหรือภาษาที่ถูกใช้ในการพูดถึงงานของฉัน

ลอรา: ฉันคิดว่านั่นเป็นแนวคิดที่ลึกล้ำและสำคัญมากๆ เราล้วนมีหนังสือบนชั้นที่มักจะหยิบกลับมาอ่านซ้ำอยู่ตลอด และยังอาจจะมอบขอบเขตที่ต่างออกไปให้กับงานได้ด้วย แน่นอนว่าภายในงานจริงนั้นมีบรรยากาศบางอย่างที่อธิบายไม่ได้ เป็นพลังงานของพื้นที่ที่คงไม่สามารถถ่ายทอดผ่านตัวหนังสือได้ แต่ก็ไม่ได้หมายความว่าหนังสือจะไม่สามารถมอบมุมมองหรือความหมายที่แตกต่างกันอย่างสิ้นเชิงให้กับโครงการได้ การได้รับชมภาพและตัวหนังสือและมองมันในฐานะบทสนทนาที่อาจเกิดขึ้นได้ (หรือกำลังเกิดขึ้นอยู่) เคียงข้างกัน มันมีเรื่องบังเอิญทางภาษาอันน่าทึ่ง มีประวัติศาสตร์ที่ถูกแบางปัน และบทสนทนามากมายระหว่างผู้คนเหล่านี้ที่ “ช่องโหว่” ที่ฉันอยากจะย้อนไปสำรวจอีกครั้งในรูปแบบของหนังสือ

ฉันมีคำถามอีกข้อหนึ่งสำหรับคุณซิโมน ซึ่งย้อนกลับไปสู่สิ่งที่เราเคยคุยกันเมื่อนานมาแล้ว ซึ่งก็คือจังหวะสุดปังของคุณที่งาน Creative Time Summit ในปี 2015 ที่จัดขึ้นในกรุงเวนิซเช่นกัน โดยคุณพูดว่า “เราอาจต้องกลับลงใต้ดินอีกครั้ง” คุณพอจะพูดถึงความคิดและความรู้สึกของคุณในช่วงเวลานั้น รวมถึงพูดถึงความสัมพันธ์ระหว่างช่วงเวลานั้นและการได้กลับมาสู่เวนิซสำหรับงาน “ช่องโหว่” และ Sovereignty?

ซิโมน: ฉันกำลังคิดว่าตอนนั้นฉันอยู่ที่งาน Creative Time โดยไม่มีราชิดา เพื่อพูดเกี่ยวกับโครงการ Free People's Medical Clinic ทีนี้ทำไมราชิดาถึงไม่ได้อยู่ที่นั่นด้วย? นั่นเป็นตัวอย่างที่ดีมาก ๆ ของการลบล้างที่ทั้งเธอและฉันต้องเผชิญมาตลอดชีวิตการทำงาน และเป็นสิ่งที่ฉันเห็นว่าเกิดกับคนอื่นอีกมากมาย ฉันพูดถึงการกลับลงใต้ดินในฐานะประเด็นที่ฉันรู้ว่ามีความสำคัฐอย่างเฉพาะเจาะจงกับวัฒนธรรมของชาวอเมริกันเชื้อสายอัฟริกัน ในระหว่างกระบวนการก่อตั้ง Free People’s Medical Clinic ฉันได้เรียนรู้เกียวกับผลงานของกลุ่ม United Order of Tents พวกเขาทำงานอย่างลับ ๆ มาเป็นเวลากว่า 150 ปี นอกจากนี้ ยังมีกลุ่มผู้ศึกษาพระคัมภีร์ที่ถูกยิงเสียชีวิตในโบสถ์ Mother Emmanuel ในช่วงเวลาเดียวกับที่เรากำลังพยายามจัดโครงการ FPMC โดยโบสถ์นั้นก็กลับลงใต้ดินและรวมตัวกันอย่างลับ ๆ เป็นเวลากว่า 35 ปี หลังจากที่โบสถ์ของคนผิวดำถูกแบนในปี 1834 ฉันยังไม่ได้คิดถึงการปลดแอกตัวเองของทาสผิวดำหรือวัฒนธรรมการหลบซ่อน และพรางตัวของคนกลุ่มน้อยเลยด้วยซ้ำ กลยุทธ์ของการจำกัดการมองเห็นเป็นอะไรที่ฉันรู้สึกว่าน่าจะเป็นประโยชน์ในวงการที่การพยายามได้รับการมองเห็นจากผู้คนเป็นเป้าหมายตลอดมา มันเป็นเหมือนกับเครื่องบูชาทางปัญญาแด่ประวัติศาสตร์ จะว่าไปแล้วมุมมองของ แฮร์เรียต เจคอบส์ เกี่ยวกับ “ช่องโหว่แห่งการล่าถอย” ก็มีความเป็นใต้ดินเหมือนกัน

แต่เอาเข้าจริง สิ่งที่ฉันภูมิใจจริง ๆ คืออะไรบางอย่างที่ฉันกับราชิดาทำร่วมกันมาตลอด 20 ปีที่ผ่านมา ซึ่งคือการแสดงให้เห็นว่าไม่จำเป็นต้องมีการกีดกันใคร เราได้แง้มประตูกว้างขึ้นและทุกคนก็มีพลังมากขึ้นไปด้วย เราไม่ได้เสียอะไรไปเลยในการแสดงออกเหล่านี้ และนี่ก็เป็นวิธีหนึ่งที่เราจะสามารถดำรงอยู่ในโลกโดยรวม โลกแห่งศิลปะ อย่างมีจรรยาบรรณ คุณไม่จำเป็นต้องผ่อนปรนคุณธรรมพื้นฐานของตัวเองเพื่อประสบความสำเร็จ และฉันก็ภูมิใจมาก ๆ ที่เราสามารถประสบความสำเร็จได้บนเกณฑ์ที่เรากำหนดเอง

Read Past Protodispatches here